ଆଦର୍ଶ ବ୍ୟାକରଣ

ସାମନ୍ତ ନାରାୟଣ ଶିରୋମଣି

ସୂଚୀପତ୍ର

ବ୍ୟାକରଣ ଲକ୍ଷଣ

ଯାହା ଜାଣିଲେ ଶୁଦ୍ଧ କରି ଲେଖି, ପଢି ଓ କହି ପାରିବା ତାହାକୁ ବ୍ୟାକରଣ କହନ୍ତି ।

ବର୍ଣ୍ଣ

ଉ ଇ ଆ ଉ ଓ ଉ ଉ ଆ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣ । ଏହିପରି ଅନେକ ବର୍ଣ୍ଣ ଅଛି । ଉଇ – କହିଲେ ‘ଉ’ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ, ‘ଇ’ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ । ଆଉ – କହିଲେ ‘ଆ’ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ, ‘ଉ’ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ । ଓଉ – କହିଲେ ’ଓ’ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ, ‘ଉ’ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ । ଅକ୍ଷରକୁ ବର୍ଣ୍ଣ କହନ୍ତି ।

ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ଋ, ଋ, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ, ଂ,ଁ, ଃ, କ, ଖ, ଗ, ଘ, ଙ, ଚ, ଛ, ଜ, ଝ, ଞ, ଟ, ଠ, ଡ଼, ଢ, ଣ, ତ, ଥ, ଦ, ଧ, ନ, ପ, ଫ, ବ, ଭ, ମ, ଯ, ର, ଳ, ବ, ଶ, ଷ, ସ, ହ – ଏହି ସବୁ ମିଶି ଅଣଚାଶଟି ବର୍ଣ୍ଣ । ମାତ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ‘ଋ’ ଏବଂ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ‘ବ’ ର ବ୍ୟବହାର ପ୍ରାୟ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ ।

‘ଅ’ ଠାରୁ ‘ଔ’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ପୁଣି ଂ, ଁ, ଃ, ମିଶି ଷୋହଳଟି ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ହ୍ରସ୍ୱ, ଦୀର୍ଘ ଓ ଅଯୋଗବାହ ଏପରି ତିନି ଭାଗରେ ବଣ୍ଟାଯାଏ ।

ଅ, ଇ, ଉ, ଋ, - ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ହ୍ର ସ୍ୱ ସ୍ୱ ର । ଆ, ଈ, ଊ, ୠ, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ, - ଏହି ଆଠଟି ଦୀର୍ଘସ୍ୱର । ଂ, ଁ, ଃ, - ଏହି ତିନିଟି ଅଯୋଗବାହ ସ୍ୱର ।

କ ଠାରୁ ହ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ତେତିଶଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ * । ଏହା ବର୍ଗ୍ୟ, ଅନ୍ତସ୍ଥ ଓ ଉଷ୍ମ ନାମରେ ତିନି ଭାଗ ହୋଇ ବଣ୍ଟାଯାଏ ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କ ଠାରୁ ମ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଚିଶଟିକୁ ବର୍ଗ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ବୋଲାଯାଏ-–

କ, ଖ, ଗ, ଘ, ଙ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି କ ବର୍ଗ

ଚ, ଛ, ଜ, ଝ, ଞ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଚ ବର୍ଗ

ଟ, ଠ, ଡ଼, ଢ, ଣ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଟ ବର୍ଗ

ତ, ଥ, ଦ, ଧ, ନ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ତ ବର୍ଗ

ପ, ଫ, ବ, ଭ, ମ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ପ ବର୍ଗ

ଯ, ର, ଳ, ବ ଏହି ଚାରିଟି ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣ

ଶ, ଷ, ସ, ହ ଏହି ଚାରିଟି ଉଷ୍ମ ବର୍ଣ୍ଣ

ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣଗୁଡ଼ିକ ନିଜେ ଉଚ୍ଚାରିତ ହୋଇପାରନ୍ତି । ମାତ୍ର ସ୍ୱର ବର୍ଣ୍ଣର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଉଚ୍ଚାରିତ ହୋଇ ପାରେ ନାହିଁ ।

ଋ ଷ୍ ଇ – ଏହି ତିନି ବର୍ଣ୍ଣରେ ଋଷି ହେଲା ।

ଧ୍ ଇ କ – ଏହି ତିନି ବର୍ଣ୍ଣରେ ଧିକ୍ ହେଲା ।

*କାହାରି ମତରେ ‘ଅ’ ଠାରୁ ‘ଓ’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ତେରଟି ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ‘କ’ ଠାରୁ ‘ହ’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୁଣି ଅଯୋଗବାହ ମିଶି ଛତିଶଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ପୁରାଣ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଆର୍ଯ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପ୍ରକୃତ ବିଧାନ ନୁହେ ।

ଘ୍ ଅ, ର୍ ଅ – ଏହି ଚାରି ବର୍ଣ୍ଣରେ ଘର ହେଲା ।

ଗ୍ ଉ, ଳ୍ ଅ – ଏହି ପାଞ୍ଚ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଗୁଳ୍ମ ହେଲା ।

ଦ୍ ଏ, ବ୍ ଅ, କ୍ ଈ – ଏହି ଛଅ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଦେବକୀ ହେଲା ।

ଅନୁଶୀଳନୀ –

ଶବ୍ଦ

ଏ, ନନା, ତେଲ, କାଚ, ରତ୍ନ, ହରିଣ, ମୟୂର – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ । ଏହିପରି ଆଉ ଅନେକ ଶବ୍ଦ ଅଛି । ଏ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦ ଗୋଟିଏ ବା ଅଧିକ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଗଢା ହୋଇଅଛି ଏବଂ ଏ ଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ଅଛି ।

‘ଏ’ କହିଲେ ଏହା ବୋଲି ବୁଝାଏ । ‘ନନା’ କହିଲେ ପିତାଙ୍କୁ ବୁଝାଏ । ‘ତେଲ’ କହିଲେ ଏକ ପ୍ରକାର ଚିକ୍କଣିଆ ତରଳ ପଦାର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ । ‘କାଚ’ କହିଲେ ଏକ ପ୍ରକାର ସ୍ୱଚ୍ଛ ପଦାର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ।

‘ରତ୍ନ’ କହିଲେ କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ସୁନ୍ଦର ପଦାର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ । ‘ହରିଣ’ କହିଲେ ପାଞ୍ଚ ମୃଗ ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ଜାତି ପଶୁକୁ ବୁଝାଏ । ‘ମୟୂର’ କହିଲେ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ଥିବା ଏକ ଜାତି ସୁଦର ପକ୍ଷୀକୁ ବୁଝାଏ ।

ଅର୍ଥ ଥିଲେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣରେ ବା ଏକାଧିକ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଶବ୍ଦ ହୁଏ । ଅର୍ଥ ନଥିଲେ କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ବର୍ଣ୍ଣ ମିଳିଲେ ମଧ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହେବ ନାହିଁ । ତହା, ଡ଼ିଘ, ରଲାପି – ଏ ଗୁଡ଼ିକୁ ଶବ୍ଦ ବୋଲାଯାଏ ନାହିଁ ।

ବାକ୍ୟ

ଦୁର୍ଗା ଆସୁଅଛି, ବତାସ ହେଲା, ସେ ପିଠା ଖାଇବ, ନନାଙ୍କ କଥା ଶୁଣ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ବାକ୍ୟ । ଏହିପରି ଆଉ ଅନେକ ବାକ୍ୟ ଅଛି ।

‘ଦୁର୍ଗା ଆସୁଅଛି’ ଏହା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ । ଏଥିରେ ‘ଦୁର୍ଗା’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ‘ଆସୁଅଛି’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ଏପରି ଯୋଡ଼ିଏ ପଦ ଅଛି । ‘ବତାସ ହେଲା’ ଏହା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ । ଏଥିରେ ‘ବତାସ’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ‘ହେଲା’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ଏପରି ଯୋଡ଼ିଏ ପଦ ଅଛି । ‘ସେ ପିଠା ଖାଇବ’ ଏହା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ । ଏଥିରେ ‘ସେ’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ‘ପିଠା’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ‘ଖାଇବ’ ଗୋଟିଏ ପଦ, ଏପରି ତିନୋଟି ପଦ ଅଛି । ‘ନନାଙ୍କ କଥା ଶୁଣ’ ଏଥିରେ ନନାଙ୍କ, କଥା, ଶୁଣ, ଏହି ତିନିଗୋଟି ପଦ ଅଛି ।

‘ଆସୁଅଛି’ କେବଳ ଏତିକି କହିଲେ ଅର୍ଥ ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପ୍ରକାଶ ପାଉନାହିଁ, ଏଣୁ କେବଳ ଏତିକିରେ ବାକ୍ୟ ହେଲା ନାହିଁ । ‘ଦୁର୍ଗା’ ଆସୁଅଛି କହିଲେ, ଅର୍ଥ ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା; ଏଣୁ ଏହା ବାକ୍ୟ । ସେହିପରି କେବଳ ‘ବତାସ’ କହିଲେ ବାକ୍ୟ ହେବନାହିଁ ‘ବତାସ’ ହେଲା’ କହିଲେ ବାକ୍ୟ ହେବ । ‘ନନାଙ୍କ ଶୁଣ’ କହିଲେ ବାକ୍ୟ ହେବ ନାହିଁ; ‘ନନାଙ୍କ କଥା ଶୁଣ’ କହିଲେ ବାକ୍ୟ ହେବ ।

ଯହିଁରେ ଅର୍ଥ ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ତାହାକୁ ବାକ୍ୟ କହନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟରେ ଦୁଇ ବା ତହିଁରୁ ଅଧିକ ଶବ୍ଦ ଥାଏ । ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ପଦ ବୋଲାଏ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ - ।୧। ଯୋଡ଼ିଏ ଯୋଡ଼ିଏ ପଦରେ ଗଢା ଚାରିଟି ବାକ୍ୟ ବୋଲ ।୨। ତିନି ତିନିଟି ପଦରେ ଗଢା ତିନି ଗୋଟି ବାକ୍ୟ ବୋଲ । ।୩। ପାଞ୍ଚ ପାଞ୍ଚ ଗୋଟି ପଦରେ ଗଢା ଯୋଡ଼ିଏ ବାକ୍ୟ ବୋଲ ।

ବାକ୍ୟ ପ୍ରସାରଣ

‘ଘୋଡ଼ା ଯାଉଅଛି’ ଏହା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ । ଏଥିରେ ଯୋଡ଼ିଏ ପଦ ଅଛି । କେଉଁ ଘୋଡ଼ା ଯାଉଅଛି ? ପଚାରିଲେ, ଉତ୍ତର ହୋଇପାରେ – ‘ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଯାଉଅଛି’ ।

ପ୍ରଶ୍ନ – କାହାର ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଯାଉଅଛି ?

ଉତ୍ତର – ରାଜାଙ୍କ ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଯାଉଅଛି ।      

ପ୍ରଶ୍ନ – କେଉଁ ଠାକୁ ଯାଉଅଛି ?

ଉତ୍ତର – ରାଜାଙ୍କର ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଦଶହରା ପଡ଼ିଆକୁ ଯାଉଅଛି ।

ପ୍ରଶ୍ନ – କେଉଁଠାରୁ ଦଶହରା ପଡ଼ିଆକୁ ଯାଉଅଛି ?

ଉତ୍ତର – ରାଜାଙ୍କର ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ାଶାଳରୁ ଦଶହରା ପଡ଼ିଆକୁ ଯାଉଅଛି ।

ପ୍ରଶ୍ନ – କିପରି ଯାଉଅଛି ?

ଉତ୍ତର – ରାଜାଙ୍କର ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ାଶାଳରୁ ଦଶହରା ପଡ଼ିଆକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଯାଉଅଛି ।

ଅତଏବ ଦେଖାଗଲା ଯେ, ‘ଘାଡ଼ା ଯାଉଅଛି’, ଏହି କ୍ଷୁଦ୍ର ବାକ୍ୟଟି ନାନା ପଦ ଯୋଗେ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବଢି ‘ରାଜାଙ୍କର ବଡ଼ ଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ାଶାଳରୁ ଦଶହରା ପଡ଼ିଆକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଯାଉଅଛି’ ଏହି ବଡ଼ ବାକ୍ୟଟି ହେଲା । ଏହି ବଡ଼ ବାକ୍ୟରେ ଯେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ପଦ ଅଛି ଏବଂ ଏପରି ବଡ଼ ବା ସାନ ବାକ୍ୟରେ ଯେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ପଦ ଥାଏ, ସେଥିରେ କିଏ କି ପ୍ରକାର ପଦ ତାହା ଜାଣିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ବିଶେଷ୍ୟ

ରଘୁ, ସେବତୀ, ଖଣ୍ଡଗିରି, ପଣସ, କୁଆ – ଏ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ୍ୟ ।

‘ରଘୁ ଆସୁଅଛି’ ଏହି ବାକ୍ୟରେ, ‘ରଘୁ’ ଗୋଟିଏ ବାଳକର ନାମ । ‘ସେବତୀ ପଢୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ସେବତୀ’ ଗୋଟିଏ ବାଳିକାର ନାମ । ‘ଖଣ୍ଡଗିରି ଦିଶୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ଖଣ୍ଡଗିରି’ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ପର୍ବତର ନାମ । ‘ପଣସ’ ପାଚିଲାଣି’ – ଏଠାରେ ‘ପଣସ’ ଏକ ଜାତି ଫଳର ନାମ । ‘କୁଆ ବୋବାଉଅଛି’ – ଏଠାରେ କୁଆ ଏକ ପ୍ରକାର ପକ୍ଷୀର ନାମ ।

ରଘୁ, ସେବତୀ, ଖଣ୍ଡଗିରି, ପଣସ, କୁଆ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ନାମ । ଏମାନଙ୍କୁ ବିଶେଷ୍ୟ ବୋଲାଯାଏ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – (ଅ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ବିଶେଷ୍ୟ ଥିଲେ ଚିହ୍ନାଇ ଦିଅ । -

୧ । ହରିଣ ନଦିଏ ଧରା ।୩। ପାଣିଧଣ୍ଡ ବେଙ୍ଗ ଧରିଅଛି ।

୨। ପାର୍ବତୀ ବୁଝାଉଅଛି ।୪। କାଲି ଗ୍ରହଣ ହେବ ।

(ଆ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦମାନଙ୍କରୁ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଘେନି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ଗଢ – ଲଙ୍କା ଆମ୍ବ, ନଡ଼ିଆଗଛ, ଗୁଆ, ଆଖୁ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ଚନ୍ଦ୍ର ।

ସୁନା, ରୂପା, ପାଣି, ପଥର, ମାଟି – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ନାମ, ଏଣୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକୁ ବସ୍ତୁବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ବୋଲାଯାଏ ।

ଅନନ୍ତ, ଗୋପୀନାଥ, ବନମାଳୀ, ଅର୍ଜ୍ଜୁନ, ସୀତା – ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

‘ଅନନ୍ତ’ କହିଲେ ଜଣକୁ ବୁଝାଇବ । ‘ଗୋପୀନାଥ’ କହିଲେ ଜଣକୁ ବୁଝାଇବ । ସେହିପରି ବନମାଳୀ, ଅର୍ଜ୍ଜୁନ, ସୀତା, ଚମ୍ପା – ଏହା ଜଣ ଜଣକୁ ବୁଝାଇବ । ‘ଅନନ୍ତ’ ଜଣକର ବା ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତିର ନାମ, ଏଣୁ ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ । ମାତ୍ର ‘ମନୁଷ୍ୟ’ କହିଲେ – ଅନନ୍ତ, ଗୋପୀନାଥ, ବନମାଳୀ, ଅର୍ଜ୍ଜୁନ, ସୀତା, ଚମ୍ପା ପ୍ରଭୃତି ଅନେକଙ୍କୁ ବୁଝାଇବ । ଜଣ ବୁଝାଇବ ନାହିଁ-।

ମନୁଷ୍ୟ, ସ୍ତ୍ରୀ, ମେଣ୍ଢା, ଗଧ, ଘୋଡ଼ା ପ୍ରଭୃତି ଏ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଜାତିର ନାମ । ଏଣୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଜାତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

‘ନଦୀ’ କହିଲେ – ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା, ଗୋଦାବରୀ, ବ୍ରାହ୍ମଣୀ, ଋଷିକୂଲ୍ୟା, ମହାନଦୀ ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବୁଝାଇବ । ଏଣୁ ‘ନଦୀ’ ଜାତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ । ‘ବରଗଛ’ ଜାତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ । ମାତ୍ର କାଉରୀ ବର, ଫାସିଦିଆ ବର, କଳ୍ପବଟ – ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ । ‘ନଗର’ ଜାତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ । ମାତ୍ର ପୁରୀ, କଟକ, ବାଲେଶ୍ୱର, ସମ୍ବଲପୁର, ଗଞ୍ଜାମ, କାଶୀ, କଲିକତା, ଦିଲ୍ଲୀ – ବ୍ୟକ୍ତି ବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

ଦୟା, ବିନୟ, ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ, ବୀରତ୍ୱ, ବଡ଼ପଣିଆ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗୁଣର ନାମ । ଏଣୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଗୁଣବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

ପିଇବା, ଡ଼େଇଁବା, ଦେଖିବା, ପଠନ, ବମନ ପ୍ରଭୃତି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ କ୍ରିୟାର ନାମ ବା କ୍ରିୟାବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

ପିଇବା – କହିଲେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବା କ୍ରିୟା ବୁଝାଏ । ସେହିପରି ଡ଼େଇଁବା, ଦେଖିବା, ହସିବା, ପଠନ, ପାଳନ, ଭ୍ରମଣ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବା କ୍ରିୟା ବୁଝାଏ । ଏଣୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକ କ୍ରିୟାବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

ବିଶେଷ୍ୟ ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର

ବସ୍ତୁବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ, ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ, ଜାତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ, ଗୁଣବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ଓ କ୍ରିୟାବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ।

ବସ୍ତୁର ନାମକୁ ବସ୍ତୁବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ବୋଲନ୍ତି ।

ବ୍ୟକ୍ତିର ନାମ ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟ, ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ, ଉଦ୍ଭିଦ, ନଈ, ପର୍ବତ, ନଗର ପ୍ରଭୃତି ମଧ୍ୟରେ ଜଣ ଜଣକର ବା ଗୋଟି ଗୋଟିକର ନାମକୁ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ କହନ୍ତି ।

ଜାତିର ନାମକୁ ଜାତିବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ କହନ୍ତି ।

ଗୁଣର ନାମକୁ ଗୁଣବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ କହନ୍ତି ।

କ୍ରିୟା ବା କାର୍ଯ୍ୟର ନାମକୁ କ୍ରିୟାବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ କହନ୍ତି ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – (ଅ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବିଶେଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁଟି କି ପ୍ରକାର ବିଶେଷ୍ୟ ବୋଲ :-

ଚିଲିକା, କୃଷ୍ଣା, କାବେରୀ, ପଥର, ଲୁଗା, କାଠ, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ହାତୀ, ଫୁଲ, କୁଆ, ଆଗମନ, ଶୌର୍ଯ୍ୟ, କଦଳୀ ।

(ଆ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ଚିହ୍ନାଇ ଦେଇ କେଉଁଟି କି ପ୍ରକାର ବିଶେଷ୍ୟ ବୋଲ :-

ଲିଙ୍ଗ

ଯେଉଁ ପଦଟି ପୁରୁଷକୁ ବୁଝାଏ ତାହା ଫୁଲିଙ୍ଗ । ଯଥା – ରାମ, ରଘୁ, ଗୋପାଳ, ଷଣ୍ଢ, ଘୋଡ଼ା, ହାତୀ, ମେଣ୍ଢା ପ୍ରଭୃତି ।

ଯେଉଁ ପଦଟି ସ୍ତ୍ରୀକି ବୁଝାଏ ତାହା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ । ଯଥା – ସୀତା, ଗାଈ, ଘୋଡ଼ୀ, ହାତୁଣୀ, ମେଣ୍ଢୀ ପ୍ରଭୃତି ।

ଯେଉଁ ପଦଟି ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀକି ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ କହନ୍ତି । ଯଥା-– ବସ୍ତ୍ର, ବଣ, ଲୁଣ, ସୁନା, କାଠ, ତେଲ, ଫୁଲ ପ୍ରଭୃତି ।

ଲତା, ବୁଦ୍ଧି, ଲଜ୍ଜା, ଶ୍ରେଣୀ, ଶୋଭା ପ୍ରଭୃତି କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦକୁ ସ୍ୱାଭାବିକ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ କହନ୍ତି ।

ଅନୁଶୀଳନୀ :- ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ କେଉଁଟି ପୁଂଲିଙ୍ଗ କେଉଁଟି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, କେଉଁଟି କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଚିହ୍ନାଇ ଦିଅ :-

ବଚନ

ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ଦୁଇଟି ବଚନ ଅଛି – ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନ । ଯେଉଁ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦରେ ସଂଖ୍ୟା ଏକ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ, ତାହାର ଏକବଚନ ଏବଂ ଯହିଁରେ ସଂଖ୍ୟା ଏକରୁ ଅଧିକ ଅର୍ଥାତ୍ ବହୁତ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ, ତାହାର ବହୁବଚନ ହୁଏ ।

‘ପିଲା ଦୌଡ଼ୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ପିଲା’ ଏହି ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ଏକବଚନ । ‘ପିଲାମାନେ ଦୌଡ଼ୁଅଛନ୍ତି’ – ଏଠାରେ ‘ପିଲାମାନେ’ ଏହି ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ବହୁବଚନ ।

‘ପଣସଟି’ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ପଣସ ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ‘ପଣସ ଗୁଡ଼ିଏ’ କହିଲେ ଏକରୁ ଅଧିକ ପଣସ ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ‘ପଣସଟି’ ଏକବଚନ, ‘ପଣସ ଗୁଡ଼ିଏ’ ବହୁବଚନ । ମନୁଷ୍ୟ, ଘୋଡ଼ା, ଚୋର – ଏହି ବିଶେଷ୍ୟ ପଦଗୁଡ଼ିକର ଏକବଚନ । ମନୁଷ୍ୟମାନେ, ଘୋଡ଼ାଗୁଡ଼ିଏ, ଚୋରଗୁଡ଼ାକ – ଏହି ବିଶେଷ୍ୟ ପଦଗୁଡ଼ିକର ବହୁବଚନ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ :- ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବଚନ ଚିହ୍ନାଅ –

(୧) କୁକୁର ଭୁକୁଅଛି ।

(୨) କୁକୁରମାନେ ଭୁକୁଅଛନ୍ତି ।

(୩) ମୂଷା ଖୋଳୁଅଛି ।

(୪) ମୂଷାଗୁଡ଼ାକ ଖୋଳୁଅଛନ୍ତି ।

(୫) ତାଳ ଝଡ଼ିଅଛି ।

(୬) ତାଳଗୁଡ଼ାକ ଝଡ଼ିଅଛି ।

ବିଭକ୍ତି

ପ୍ରଥମା, ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃତୀୟା, ଚତୁର୍ଥୀ, ପଞ୍ଚମୀ, ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ – ଏହି ସାତଟି ବିଭକ୍ତ ଅଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭକ୍ତିରେ ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ଅଛି ।

ବିଭକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ଆକୃତି ତଳେ ଦେଖାଇ ଦିଆଗଲା :-

ଗୌରବ ବା ମର୍ଯ୍ୟାଦା ବୁଝାଇଲେ ଏକବଚନ ସ୍ଥଳରେ ବହୁବଚନର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ‘ମହାପାତ୍ରେ କହିଲେ’ ଏଠାରେ ‘ମହାପାତ୍ରେ’ ପଦର ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିର ବହୁବଚନ । ‘ଗୋପୀନାଥେ ଫଗୁ ଖେଳୁଛନ୍ତି’ ‘ପଣ୍ଡିତେ ପଢାଉଛନ୍ତି’ ଏ ସ୍ଥଳରେ ‘ମହାପାତ୍ରେ’ ‘ଗୋପୀନାଥେ’ ‘ପଣ୍ଡିତେ’ ଏ ପଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଥମା ବହୁବଚନ ରୂପ ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

ଟି, ଟିଏ, ଟା, ଟାଏ – ଏହି ବିଭକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ଏକବଚନରେ କୌଣସି କୌଣସି ସ୍ଥଳରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ :- ଫୁଲଟି, ପିଲାଟିଏ, ଘୁସୁରିଟା, ଚୋରଟାଏ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଏକବଚନ ।

ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଭକ୍ତିରେ ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ଶବ୍ଦର ରୂପ ତଳେ ଦେଖାଇ ଦିଆଗଲା :-

ଅନୁଶୀଳନୀ :- ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ବିଶେଷ୍ୟର କେଉଁ ବିଭକ୍ତି ଓ କେଉଁ ବଚନ ବୋଲ :-

(୧) ପଣ୍ଡିତମାନେ ସଭାରେ ବସି ଅଛନ୍ତି ।

(୨) ପିଲାମାନେ ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖନ୍ତି ।

(୩) ରାଜା ପୁରୋହିତଙ୍କୁ ଗାଈ ଦେଲେ ।

(୪) କୃଷ୍ଣର ଚମ୍ପାଗଛରୁ ଫୁଲଟିଏ ଝଡ଼ିଲା ।

କାରକ

‘ଶିବ ଆସୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ଶିବ’ ଆସିବା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି । ଏଣୁ ଏ ବାକ୍ୟରେ ‘ଶିବ’ କର୍ତ୍ତୃ ପଦ । ‘ହାତୀ ଝୁଲୁଅଛି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ହାତୀ’ ଝୁଲିବା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି ବୋଲି ‘ହାତୀ’ କର୍ତ୍ତାକାରକ । ‘ଗୁରୁ ବାହାରିଗଲେ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଗୁରୁ’ ବାହାରିଯିବା କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ବୋଲି ଗୁରୁ କର୍ତ୍ତୃପଦ ।

ଯେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ତାହାକୁ କର୍ତ୍ତା କହନ୍ତି ।

‘ଜୟନ୍ତ ଭାତ ଖାଉଛି’ – ଏଠାରେ ଭାତ କର୍ମକାରକ । ‘ସଦାନନ୍ଦ ଦୁଧ ପିଉଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ଦୁଧ’ କର୍ମକାରକ । ‘ନକ୍ଷତ୍ରମଣି ପରିବା କାଟୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ପରିବା’ କର୍ମକାରକ । ‘ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ମାକଡ଼ ଦେଖୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ମାକଡ଼’ କର୍ମକାରକ ।

ଯାହାକୁ ଖାଆନ୍ତି, ଘେନନ୍ତି, ଦେଖନ୍ତି ବା ଏହିପରି ଆଉ କିଛି କରନ୍ତି ବୋଲି ବାକ୍ୟରୁ ଜଣାଯାଏ ତାହାକୁ କର୍ମକାରକ କହନ୍ତି ।

‘ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଲେଖନୀରେ ଲେଖିଲା’ – ଏଠାରେ ଲେଖିବା କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖନ ଯୋଗେ ହେଲା ବୋଲି ଜଣା ଯାଉଅଛି । ‘ଲୋକେ ନାଆରେ ନଈ ପାରିହେଲେ’ – ଏଠାରେ ‘ନଈ ପାରିହେବା’ କାର୍ଯ୍ୟ ନାଆ ଯୋଗେ ହେଲା ବୋଲି ଜଣା ଯାଉଅଛି । ‘ଚଷାମାନେ ଦାଆଦ୍ୱାରା ଧାନ କାଟନ୍ତି’ – ଏଠାରେ ‘ଧାନ କାଟିବା’ କାର୍ଯ୍ୟ ଦାଆଦ୍ୱାରା ଧାନ କାଟନ୍ତି ’ – ଏଠାରେ ‘ଧାନ କାଟିବା’ କାର୍ଯ୍ୟ ଦାଆଦ୍ୱାରା ହୁଏ ବୋଲି ଜଣା ଯାଉଛି ।

ଲେଖନରେ, ନାଆରେ, ଦାଆଦ୍ୱାରା – ଏ ଗୁଡ଼ିକ କରଣ କାରକ । କର୍ତ୍ତା ଯାହାଦ୍ୱାରା କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରେ ବୋଲି ବାକ୍ୟରୁ ଜଣାଯାଏ ତାହାକୁ କରଣ କାରକ କହନ୍ତି ।

ଦାନୀୟକୁ ଦାନ ଦିଅ, ଭିଖାରୀକି ଭିକ ଦିଅ, ବୈଦ୍ୟ ରୋଗୀପାଇଁ ଔଷଧ ଦେଲେ – ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ଦାନୀୟନ୍ତୁ’, ‘ଭିଖାରୀକି’ ଓ ‘ରୋଗୀପାଇଁ’ କିଛି ଦିଆଯିବାର ଜଣା ଯାଉଅଛି-। ‘ଦାନୀୟକୁ’, ‘ଭିଖାରୀକି’, ‘ରୋଗୀପାଇଁ’ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ।

ଯାହାକୁ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଦିଆଯିବା ବାକ୍ୟରୁ ଜଣାଯାଏ ତାହାକୁ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ କହନ୍ତି ।

‘ଗଛରୁ ଫୁଲ ଝଡ଼ିଲା’ – ଏଠାରେ ‘ଝଡ଼ିଲା’ କାର୍ଯ୍ୟ ‘ଗଛଠାରୁ’ ହେଲା ବୋଲି ଜଣା ଯାଉଅଛି । ‘ଦୁଧରୁ ଦହି ହୁଏ’ – ଏଠାରେ ହେବା କାର୍ଯ୍ୟ ‘ଦୁଧରୁ’ ବୋଲି ଜଣା ଯାଉଅଛି । ‘ଗାତରୁ ସାପ ବାହାରୁଛି’ – ଏଠାରେ ବାହାରିବା କାର୍ଯ୍ୟ ‘ଗାତରୁ’ ହୁଏ ବୋଲି ଜଣା ଯାଉଅଛି ।

ଗଛରୁ, ଦୁଧରୁ, ଗାତରୁ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଅପାଦାନ କାରକ । ଯାହାଠାରୁ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ହେବା, ବାକ୍ୟରୁ ଜଣାଯାଏ; ତାହାକୁ ଅପାଦାନ କାରକ କହନ୍ତି ।

ତେଲ, ଦୁଧ, ପାଣି ପ୍ରଭୃତି, ମାଠିଆ, ଘଡ଼ୀ, ଗରା ପ୍ରଭୃତିରେ ରଖାଯାଏ; ଏଣୁ ମାଠିଆ ପ୍ରଭୃତିରୁ ପାତ୍ର ବା ଆଧାର କହନ୍ତି । ‘ଗରାରେ ପାଣି ଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ଅଛି’ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ‘ଗରା’ । ‘ଭାଇନା ପଲଙ୍କରେ ଶୋଇଅଛନ୍ତି’ – ଏଠାରେ ‘ଶୋଇଅଛନ୍ତି’ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ‘ପଲଙ୍କ’ । ‘ତିଳରେ ତେଲ ଥାଏ’ – ଏଠାରେ ‘ଥାଏ’ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ‘ତିଳ’ ।

ଗରାରେ, ପଲଙ୍କରେ, ତିଳରେ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକରଣ କାରକ । ‘ଆଜି ସକାଳେ ରାଜା ବିଜେ ହେଲେ’ – ଏଠାରେ ବିଜେହେବା ଘଟନାର ସମୟ ‘ସକାଳ’ । ‘ରାତିରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଉଏଁ’ – ଏଠାରେ ଉଇଁବା ଘଟନାର ସମୟ ‘ରାତି’ । ‘ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳରେ ପଣସ ପାଚେ’ – ଏଠାରେ ପାଚିବା ଘଟନାର ସମୟ ‘ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳ’ । ସକାଳେ, ରାତିରେ ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳରେ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକରଣ କାରକ ।

କ୍ରିୟାର ଆଧାରକୁ ଏବଂ ଘଟନାର ସମୟକୁ ଅଧିକରଣ କାରକ କହନ୍ତି ।

କର୍ତ୍ତା, କର୍ମ, କରଣ, ସମ୍ପ୍ରଦାନ, ଅପାଦାନ, ଅଧିକରଣ – ଏହି ଛଅଟି କାରକ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ଅଛି ।

କର୍ତ୍ତା କାରକରେ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତ, କର୍ମ କାରକରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି, କରଣ କାରକରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି, ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି, ଅପାଦାନ କାରକରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ଏବଂ ଅଧିକରଣ କାରକରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ସମ୍ୱନ୍ଧ ପଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ଏବଂ ସମ୍ବୋଧନରେ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ପରି ହୁଏ ।

ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାରକରେ ‘ଛାତ୍ର’ ଓ ‘ଘର’ ଶବ୍ଦର ରୂପ ତଳେ ଦେଖାଇ ଦିଆଗଲା :-

(୧) ଛାତ୍ର

(୨) ଘର

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ କେଉଁ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର କି କାରକ ଓ ତହିଁରେ କେଉଁ ବିଭକ୍ତି ଅଛି ବୋଲ :-

(୧) ନୀଳାଚଳରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦେଉଳ ଅଛି ।

(୨) ମହେନ୍ଦ୍ରରୁ ମହେନ୍ଦ୍ର ତନୟା ବାହାରି ସମୁଦ୍ରରେ ମିଶିଅଛି ।

(୩) ଭୀମ ଗଦାଦ୍ୱାରା ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନର ଊରୁ ଭାଙ୍ଗି ଥିଲେ ।

(୪) ଦେବତାଙ୍କୁ ଫୁଲ ଦେଲେ ପୁଣ୍ୟ ହୁଏ ।      

(୫) ସଦାଚାରରୁ ଧର୍ମ ବଢେ ।

ସର୍ବନାମ

‘ହରି ଶାନ୍ତ ପିଲା । ହରି କାହାରି ସଙ୍ଗରେ କଳି କରେ ନାହିଁ; କିମ୍ବା ନ କହି କାହାର ପଦାର୍ଥ ନିଏ ନାହିଁ । ହରିକୁ ସମସ୍ତେ ଭଲ ପାଆନ୍ତି ।’ ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ହରି’ ପଦ ବାରମ୍ବାର ରହିବାରୁ ଶୁଣିବାକୁ ଭଲ ଲାଗୁନାହିଁ । ସେପରି ନ କହି ‘ହରି’ ଶାନ୍ତପିଲା । ସେ କାହାରି ସଙ୍ଗରେ କଳି କରେ ନାହିଁ, କିମ୍ବା ନ କହି କାହାରି ପଦାର୍ଥ ନିଏ ନାହିଁ । ତାହାକୁ ସମସ୍ତେ ଭଲ ପାଆନ୍ତି ।’ ଏପରି କହିଲେ ଶୁଣିବାକୁ ଭଲ ଲାଗେ । କେବଳ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ହରି’ ପଦ ରଖି ପରବର୍ତ୍ତୀ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରୁ ‘ହରି’ ଓ ‘ହରିକୁ ଉଠାଇ ଦେଇ ‘ସ’ ଓ ‘ତାହାକୁ’ ବ୍ୟବହାର କରାଗଲା ।

(୧) ଦୁଷ୍ଟର ଦଳନ ନିମନ୍ତେ ପାଣ୍ଡବମାନେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ ।

(୨) ସେମାନେ ନାନା ସ୍ଥାନ ବୁଲି ଦୁଷ୍ଟମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରୁଥିଲେ ।

(୩) ଏହିପରି ଛଦ୍ମ ବେଶରେ ସେମାନଙ୍କର ବହୁ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଉକ୍ତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ‘ସେମାନେ’ ପାଣ୍ଡବମାନଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ଏବଂ ‘ସେମାନଙ୍କ’ ପାଣ୍ଡବମାନଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ସ୍ଥାନରେ ଏହିପରି ବ୍ୟବହୃତ ହେବା ପଦକୁ ସର୍ବନାମ କହନ୍ତି ।

ବାକ୍ୟରେ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ବଦଳରେ ଯେଉଁ ପଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସର୍ବନାମ କହନ୍ତି । ସର୍ବନାମ, ପଦର ଲିଙ୍ଗ, ବଚନ, ପୁରୁଷ ଓ କାରକ ଅଛି । ସର୍ବନାମ ପଦ ଯେଉଁ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ବଦଳରେ ସବେ, ତାହାର ଯେଉଁ ଲିଙ୍ଗ, ଯେଉଁ ବଚନ, ସର୍ବନାମ ପଦର ସେହି ଲିଙ୍ଗ ଓ ସେହି ବଚନ ହୁଏ ।

*ସର୍ବନାମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ‘ସେ’ ଆଦ୍ୟ ପୁରୁଷ (ବା ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ), ‘ତୁ’ ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ‘ମୁଁ’ ଉତ୍ତମ ପୁରୁଷ । ଅର୍ଥାତ୍ ତୁ ଓ ମୁଁ ଛଡ଼ା ଯେତେ ଶବ୍ଦ ଅଛି ସେ ଗୁଡ଼ିକ ଆଦ୍ୟ ପୁରୁଷ (ବା ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ)

*ଆମ୍ଭେ (୧ମ ପୁରୁଷ) ତୁମ୍ଭେ (୨ୟ ପୁରୁଷ) ସେ (୩ୟ ପୁରୁଷ) ଏହା ପୁରାଣ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଆର୍ଯ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପ୍ରକୃତ ବିଧାନ ନୁହେଁ । ପ୍ରମାଣପାଇଁ ତା ୨୦।୮।୧୮୫୫ ରେ ପ୍ରକାଶିତ ‘ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାକରଣ ସାର’ ଓ ୧୫।୭।୧୮୭୨ ରେ ପ୍ରକାଶିତ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରଧାନ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ‘ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାକରଣ ମଞ୍ଜରୀ’ ଦେଖନ୍ତୁ ।

ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଭକ୍ତିରେ ବିଶେଷ୍ୟରେ ଯେପରି ରୂପ ହୁଏ ସର୍ବନାମର ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ରୂପ ହୁଏ । ନିମ୍ନରେ ଦୁଇଟି ସର୍ବନାମର ରୂପ ଦେଖାଇ ଦିଆଗଲା :-

ସମ୍ବୋଧନରେ ରୂପ ନାହିଁ ।

*‘ଆମ୍ଭେ ଏବଂ ତୁମ୍ଭେ’ ପ୍ରକୃତ ପକ୍ଷରେ ‘ମୁଁ’ ଓ ‘ତୁ’ର ବହୁବଚନ । ମାନ୍ୟାର୍ଥରେ ଲୋକେ ଏକବଚନ ସ୍ଥଳେ ବହୁବଚନ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାରୁ ଏହି ସର୍ବନାମ ଯୋଡ଼ିକ ଏକ ବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହେଉଅଛି ।

ରାଧାନାଥ ରାୟ ।

ସମ୍ବୋଧନର ରୂପ ନାହିଁ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – (କ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ସର୍ବନାମ ପଦ ଚିହ୍ନାଇ ଦିଅ ଏବଂ ତାହା କେଉଁ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ବଦଳରେ ବସିଅଛି ଓ ତହିଁରେ କେଉଁ ବିଭକ୍ତି ଅଛି କହ :-

(ଖ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଯେଉଁଠାରେ ସର୍ବନାମ ବସିବା ଉଚିତ ସେଠାରେ ତାହା ବସାଅ :-

କ୍ରିୟା

ଆସୁଅଛି, ଡ଼େଉଁଅଛି, ବର୍ଷିଲା, ଦେଲା, ନେଲା – ଏ ଗୁଡ଼ିକ କ୍ରିୟା ପଦ । ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ବା କ୍ରିୟା ବୁଝାଏ ତାହାକୁ କ୍ରିୟା କହନ୍ତି ।

‘ରଘୁ ଆସୁଅଛି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଆସୁଅଛି’ ପଦ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବା କ୍ରିୟା ବୁଝାଉ ଅଛି । ‘ଠେକୁଆ ଡ଼େଉଁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ଡ଼େଉଁଅଛି’ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବା କ୍ରିୟା ବୁଝାଉଅଛି । ‘ମେଘ ବର୍ଷିଲା’ – ଏଠାରେ ‘ବର୍ଷିଲା’ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବା କ୍ରିୟା ବୁଝାଉଅଛି ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – (କ) ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କ୍ରିୟା ପଦ

ଚିହ୍ନାଇଦିଅ :-

(୧) ଫାଲ୍ଗୁନ ମାସରେ ଦୋଳଯାତ୍ରା ହୁଏ ।

(୨) ବର୍ଷାକାଳରେ ନଈ ବଢେ ।

(୩) ଗ୍ରହଣବେଳେ ଚନ୍ଦ୍ର ଖଣ୍ଡିଆ ଦେଖାଯାଏ ।

(୪) ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ ବାସେ ।

(୫) ଧୀର ପାଣୀ ପଥର କାଟେ ।

(ଖ) ନିମ୍ନଲିଖିତ କ୍ରିୟା ପଦଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟବହାର କରି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ରଚନା କର – ହସିଲା, ଶୋଇବ, ଝଡ଼ିଛି, ଶୁଖାଇଲା, ଦେବି ।

ଖାଇ, ପିଇ, ଶୋଇ, ହସି, ବସି, ନେଇକରି, ଦେଇକରି, ଦେଖିକରି – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ।

‘ଲୋକନାଥ ପିଠା ଖାଇ ଶୋଇଲା’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଖାଇ’ ଗୋଟିଏ କ୍ରିୟା ପଦ ଏବଂ ‘ଶୋଇଲା’ ଗୋଟିଏ କ୍ରିୟାପଦ । ‘ଲୋକନାଥ ପିଠା ଖାଇ’ ଏତିକି କହିଲେ ବାକ୍ୟ ଶେଷ ହେଉନାହିଁ । ଏଣୁ ‘ଖାଇ’ ଏହି କ୍ରିୟା ପଦକୁ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ବୋଲାଯାଏ । ‘ଲୋକନାଥ ପିଠା ଖାଇ ଶୋଇଲା’ – ଏଠାରେ ‘ଶୋଇଲା’ ଏହି କ୍ରିୟା ପଦରେ ବାକ୍ୟ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା, ଏଣୁ ‘ଶୋଇଲା’ ସମାପିକା କ୍ରିୟା । ‘କାଶୀ ଧାଉଁ ଧାଉଁ ଝୁଣ୍ଟିଲା’ – ଏଠାରେ ‘ଧାଉଁ ଧାଉଁ’ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା । ‘ଝୁଣ୍ଟିଲା’ ସମାପିକା କ୍ରିୟା। ‘କୃଷ୍ଣ ନ ଗଲେ, ଶ୍ରୀକର ଯିବ’ – ଏଠାରେ ‘ଗଲେ’ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା, ‘ଯିବ’ ସମାପିକା କ୍ରିୟା ।

ଯେଉଁ କ୍ରିୟାରେ ବାକ୍ୟ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ, ତାହାକୁ ସମାପିକା କ୍ରିୟା କହନ୍ତି । ଯେଉଁ କ୍ରିୟାରେ ବାକ୍ୟ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା କହନ୍ତି ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ସମାପିକା ଓ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଚିହ୍ନାଇ ଦିଅ :-

(୧) ବିରୁପାକ୍ଷ ହସି କହିଲା ।

(୨) ଅନନ୍ତ ଶୋଇ ଉଠିଲାଣି ।

(୩) ସନ୍ଧ୍ୟା ହେଲେ ଦିନ ନ ଥିବ ।

(୪) ସିଦ୍ଧାନ୍ତଦର୍ପଣ ଥିଲେ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ନାମ ଥିବ ।

(୫) ଚାଳରୁ ପଡ଼ି ମଲା ।

(୬) ମାଈଁ ଗୁଣ କହିଲେ ସରିବ ନାହିଁ ।

(୭) ମନ ଦେଇ ଗୁରୁଙ୍କ କଥା ଶୁଣ ।

(୮) ଭୋକ ହେଲେ ପ୍ରିୟମ୍ୱଦା ଖାଇବ ।

କ୍ରିୟାର କାଳ

ଗଙ୍ଗାଧର ଆସୁଅଛି, ଗଦାଧର ପରିଶ୍ରମ କରୁଅଛି, ପବନ ବହେ – ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ! ‘ଆସୁଅଛି’, ‘କରୁଅଛି’, ‘ବହେ’ – ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳର କ୍ରିୟା ।

ନରସିଂହ ଦେଖିଲା, ନଈ ବଢିଲା, ପକ୍ଷୀ ରାବିଲା – ଏହି ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ‘ଦେଖିଲା’, ‘ବଢିଲା’, ‘ରାବିଲା’ – ଭୂତ କାଳର କ୍ରିୟା ଭୂତ କାଳକୁ ଅତୀତ କାଳ ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି ।

ଆମ୍ବ ପାଚିବ, ମୟୂର ନାଚିବ, ସାପ ମରିବ, ହାଟ ଭାଙ୍ଗିବ, ଗୋପାଳ ଖାଇବ – ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ପାଚିବ’, ‘ନାଚିବ’, ‘ମରିବ’, ‘ଭାଙ୍ଗିବ’, ‘ଖାଇବ’ – ଭବିଷ୍ୟତ କାଳର କ୍ରିୟା ।

‘ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ବର୍ଷା ହେଲା, ତାହା ଆଗରୁ ଦୁଇ ପହରେ ଖରା ହୋଇଥିଲା’ – ଏଠାରେ ‘ହେଲା’ ଭୂତକାଳର କ୍ରିୟା, ‘ହୋଇଥିଲା’ ପ୍ରଗ୍ ଭୂତ କାଳର କ୍ରିୟା ।

ଗୋଟିଏ କ୍ରିୟାର କାଳ ଭୂତ ହେଲେ, ତାହାର ଆଗୁଆ କ୍ରିୟାର କାଳକୁ ପ୍ରାଗ୍ ଭୂତ ବୋଲାଯାଏ ।

‘ସୋମବାର ଦିନ ଶ୍ୟାମ ଆସିବ, ତାହା ଆଗରୁ ରବିବାର ଦିନ ରାମ ଆସିଥିବ’ – ଏଠାରେ ‘ଆସିବ’ ଭବିଷ୍ୟତ କାଳର କ୍ରିୟା, ‘ଆସିଥିବ’ ପ୍ରାଗ୍ ଭବିଷ୍ୟତ କାଳର କ୍ରିୟା ।

ଗୋଟିଏ କ୍ରିୟାର କାଳ ଭବିଷ୍ୟତ ହେଲେ, ତାହାର ଆଗୁଆ କ୍ରିୟାର କାଳକୁ ପ୍ରାଗ୍ ଭବିଷ୍ୟତ ବୋଲାଯାଏ ।

‘ଈଶ୍ୱରଙ୍କୁ ଭଜ’, ‘ଦୀର୍ଘାୟୁ ହୁଅ’, ମୂଲିଆକୁ, ମୂଲ ଦିଅନ୍ତୁ’ – ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଭଜ, ହୁଅ, ଦିଅନ୍ତୁ – ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଅନୁଜ୍ଞ ।

ଯେଉଁ କ୍ରିୟାରୁ ଆଦେଶ, ଆଶୀର୍ବାଦ ବା ପ୍ରାର୍ଥନା ଜଣାଯାଏ, ତାହାକୁ ଅନୁଜ୍ଞ ବୋଲାଯାଏ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ କ୍ରିୟାର କାଳ ଲେଖି ଆଣ :-

(୧) ଗୁଡ଼ରୁ ନବାତ ହୁଏ ।

(୨) ବୀର ହରେକୃଷ୍ଣପୁରରେ ଗୁଆତୀୟାଙ୍କର ଏବେ ଅନେକ ଯାଗ ଖମ୍ବ ମିଳୁଛି ।

(୩) ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ କାଞ୍ଚୀରୁ ପଦ୍ମାବତୀଙ୍କୁ ଆଣିଥିଲେ ।

(୪) ଭାଇନା ଉପାଧିରୁ ଆଜି ଉତୁରିଲେ ।

(୫) ପୁରୀରେ କାଲି ଭାରୀ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ହେବ ।

(୬) ଯାତ୍ରୀମାନେ ଆଗରୁ ଆସିଥିବେ ।

(୭) ଗୁରୁ ଯାହା କହୁ ଅଛନ୍ତି ମନଦେଇ ତାହା ଶୁଣ ।

(୮) ଆଗେ ସୁଚରିତ୍ର ହୁଅ ।

କ୍ରିୟାର ପୁରୁଷ ଓ ବଚନ

କ୍ରିୟାର ତିନି ଗୋଟି ପୁରୁଷ ଓ ଦୁଇଗୋଟି ବଚନ ଅଛି । ତୁ, ତୁମ୍ଭେ ତୁମ୍ଭେମାନେ, ମୁଁ, ଆମ୍ଭେ, ଆମ୍ଭେମାନେ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ପଦ ଯେଉଁ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା, ତାହା ଆଦ୍ୟ ପୁରୁଷର (ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ) କ୍ରିୟା । ତୁ, ତୁମ୍ଭେ ବା ତୁମ୍ଭେମାନେ ଯେଉଁ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା, ତାହା ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷର କ୍ରିୟା । ମୁଁ, ଆମ୍ଭେ ବା ଆମ୍ଭେମାନେ ଯେଉଁ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା, ତାହା ଉତ୍ତମ ପୁରୁଷର କ୍ରିୟା ।

‘ମାଧବ ବୁଲୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ବୁଲୁଅଛି’ ଆଦ୍ୟ ପୁରୁଷର କ୍ରିୟା ।

‘ତୁ ଦେଖୁଅଛୁ’ – ଏଠାରେ ‘ଦେଖୁଅଛୁ’ ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷର କ୍ରିୟା ।

‘ମୁଁ କହିଲି’ – ଏଠାରେ ‘କହିଲି’ ଉତ୍ତମ ପୁରୁଷର କ୍ରିୟା ।

କର୍ତ୍ତାର ଏକ ବଚନ ହେଲେ କ୍ରିୟାର ଏକ ବଚନ, କର୍ତ୍ତାର ବହୁବଚନ ହେଲେ କ୍ରିୟାର ବହୁବଚନ ହୁଏ ।

‘ଘାଡ଼ା ଚରୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ଚରୁଅଛି’ ଏକବଚନର କ୍ରିୟା । ‘ଘୋଡ଼ାଗୁଡ଼ିକ ଚରୁଅଛନ୍ତି’-– ଏଠରେ ‘ଚରୁଅଛନ୍ତି’ ବହୁବଚନର କ୍ରିୟା ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ କ୍ରିୟାର ପୁରୁଷ ଓ ବଚନ ବୋଲ :-

(୧) ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ କେବଳ ଶର୍ମା ବୋଲି ଲେଖନ୍ତି ।

(୨) କ୍ଷତ୍ରିୟମାନେ କେବଳ ବର୍ମା ବୋଲି ଲେଖନ୍ତି ।

(୩) ପୁରୀର ନରେନ୍ଦ୍ରରେ ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରା ହୁଏ ।

(୪) ତୁମ୍ଭେମାନେ କେବେ ବାରବାଟୀ ଦେଖିବାକୁ କଟକ ଯିବ ?

(୫) ସମ୍ବଲପୁରର ମଠା ପିନ୍ଧିଲୁ ।

(୬) ମୁଁ ବ୍ରହ୍ମପୁରରୁ ହଳେ ସୁନ୍ଦର ପାଟ ଅଣାଇବି ।

(୭) ଆମ୍ଭେମାନେ ସମସ୍ତେ ବାଲେଶ୍ୱରର ଫରାସିଡ଼ାଙ୍ଗା ଦେଖିବାକୁ ଯିବା ।

ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାଳ, ପୁରୁଷ ଓ ବଚନରେ ‘ଦେବା’ କ୍ରିୟାର ରୂପ ନିମ୍ନରେ ଦେଖାଇ ଦିଆଗଲା-–

ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ

ଭୂତ କାଳ

ପ୍ରାଗ୍ ଭୂତ

ଭବିଷ୍ରୟ କାଳ

ପ୍ରାଗ୍ ଭବିଷ୍ୟତ

ଅନୁଜ୍ଞା

ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗ

ଅକର୍ମ୍ମକ, ସକର୍ମ୍ମକ ଓ ଦ୍ୱିକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା

‘ଅଗାଧୁ ଭାତ ଖାଉଅଛି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ଭାତ ‘ଖାଉଅଛି’ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ । ‘ସୁନା ମୁଣ୍ଡ କୁଣ୍ଡାଉଅଛି’ – ଏଠରେ ମୁଣ୍ଡ ‘କୁଣ୍ଡାଉ ଅଛି’ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ । ‘ଗୋପୀନାଥ କାଶୀକୁ ଗଲା’ – ଏଠାରେ କାଶୀକୁ ‘ଗଲା’ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ । ଖାଉଅଛି, କୁଣ୍ଡାଉ ଅଛି, ଗଲା – ଏହି ସବୁ କ୍ରିୟାର କର୍ମ ଅଛି । ଏ ଗୁଡ଼ାକ ସକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା ! ଯେଉଁ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ ଥାଏ, ତାହାକୁ ସକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା କହନ୍ତି ।

ହଳଧର କାନ୍ଦିଲା – ଏଠାରେ ‘କାନ୍ଦିଲା’ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ ନାହିଁ ।

ରଘୁ ଶୋଇବ – ଏଠାରେ ‘ଶୋଇବ’ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ ନାହିଁ ।

ସନ୍ଧ୍ୟା ହେଲାଣି – ଏଠାରେ ‘ହେଲାଣି’ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ ନାହିଁ ।

କାନ୍ଦିଲା, ଶୋଇବ, ହେଲାଣି – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଅକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା । ଯେଉଁ କ୍ରିୟାର କର୍ମ୍ମ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା କହନ୍ତି ।

‘ସେହି ଅନ୍ଧଟି ଯଦୁକୁ ଖଣ୍ଡିଏ ବସ୍ତ୍ର ମାଗୁଅଛି’ – ଏଠାରେ ‘ମାଗୁଅଛି’ କ୍ରିୟାର ଗୋଟିଏ କର୍ମ୍ମ ‘ବସ୍ତ୍ର’, ଆଉ କୋଟିଏ କର୍ମ୍ମ ‘ଯଦୁକୁ’ । ‘ବସ୍ତ୍ର’ ପ୍ରଧାନ କର୍ମ୍ମ । ‘ଯଦୁକୁ’ ଅପ୍ରଧାନ କର୍ମ୍ମ । ‘ପଣ୍ଡିତେ ଗୋବିନ୍ଦକୁ ବ୍ୟାକରଣ ପଢାଉ ଅଛନ୍ତି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ପଢାଉ ଅଛନ୍ତି’ କ୍ରିୟାର ଗୋଟିଏ କର୍ମ୍ମ ‘ବ୍ୟାକରଣ’ । ଆଉ ଗୋଟିଏ କର୍ମ୍ମ ‘ଗୋବିନ୍ଦକୁ’, ବ୍ୟାକରଣ ପ୍ରଧାନ କର୍ମ୍ମ । ଗୋବିନ୍ଦକୁ ଅପ୍ରଧାନ କର୍ମ୍ମ । ମାଗୁଅଛନ୍ତି, ପଢାଉଅଛନ୍ତି – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ୱିକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା ।

ଯେଉଁ କ୍ରିୟାରେ ଯୋଡ଼ିଏ କର୍ମ୍ମ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ୱିକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟା କହନ୍ତି । କର୍ମ୍ମ ଯୋଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଧାନ କର୍ମ୍ମ, ଅନ୍ୟଟି ଅପ୍ରଧାନ କର୍ମ୍ମ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର କ୍ରିୟା ସକର୍ମ୍ମକ କି ଅକର୍ମ୍ମକ ବୋଲ ଏବଂ ସକର୍ମ୍ମକ ହୋଇଥିଲେ, ତାହାର କର୍ମ୍ମ ପଦ ଚିହ୍ନାଇଦିଅ :-

(୧) ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ କୋଇଲି ବୈକୁଣ୍ଠରେ ମାଧବୀ ଫୁଟୁଅଛି ।

(୨) ପାର୍ବତୀ ବୋଉର ବୋଲ ମାନେ ।

(୩) ନଈ ଦୁଇ କୂଳ ଖାଉଅଛି ।

(୪) ଦୁର୍ଗା ଶୁଆକୁ ଦୁଧ ପିଆଇଲା ।

(୫) ବାଉଁଶ ବଉଳିରେ ମଲା ।

(୬) ନନ୍ଦ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଉଥିଲେ ।

(୭) ଜଗନ୍ନାଥ ବୃଥା କାନ୍ଦୁ ଅଛି ।

(୮) ବିଶ୍ୱମ୍ବର ଦୌଡ଼ି ବଳୁଅଛି ।

ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କ୍ରିୟା

‘ଯଦୁ ପଢୁଅଛି’ । ‘ପଣ୍ଡିତେ ଯଦୁକୁ ପଢାଉଅଛନ୍ତି’ ଏଠାରେ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ଜଣେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି ବୋଲି ପ୍ରକାଶ ପାଉଅଛି, ଦ୍ୱିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ଜଣେ କାର୍ଯ୍ୟ କରାଉଅଛି ବୋଲି ଜଣାଯାଉଅଛି । ଦ୍ୱିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ପଢାଉଅଛନ୍ତି’ ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କ୍ରିୟା ।

ଏହିପରି ଯେଉଁ କ୍ରିୟାରେ କେନ୍ଦି କରାଉଅଛି ବୋଲି ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ସେହିପରି କ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କ୍ରିୟା କହନ୍ତି ।

‘ଦୁର୍ଗା ଶୁଆକୁ ଦୁଧ ପିଆଉଅଛି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ପିଆଉଅଛି’ ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କ୍ରିୟା ।

ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାଳ, ପୁରୁଷ ଓ ବଚନରେ ଅନ୍ୟ କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ଯେପରି ରୂପ ହୁଏ, ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଅକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କଲେ ସକର୍ମ୍ମକ ହୁଏ । ସକର୍ମ୍ମକ କ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କଲେ ତାହା ଦ୍ୱିକର୍ମ୍ମକ ହୁଏ ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ କ୍ରିୟା ଅକର୍ମ୍ମକ, ସକର୍ମ୍ମକ କି ଦ୍ୱିକର୍ମ୍ମକ ବୋଲ; ଏବଂ ପ୍ରେରଣାର୍ଥ କ୍ରିୟା ଥିଲେ ଚିହ୍ନାଇ ଦିଅ :-

(୧) ଗୌଡ଼ ଗାଈ ଚରାଉଅଛି ।

(୨) ରାନ୍ଧୁଣିଆ ରାନ୍ଧୁ ଅଛି ।

(୩) ଅବଧାନେ ପିଲାକୁ ଗୋପୀଭାଷା ପଢାନ୍ତି ।

(୪) ବାମଦେବ ଭୈରବ ଦ୍ୱାରା ଟଙ୍କା ଗଣାଇଲା ।

(୫) ଆଜି ଅପରାହ୍ନରେ ଧୋବା ଲୁଗା ଦେବ ।

(୬) କୁମ୍ଭାର ପୂର୍ଣ୍ଣକୁମ୍ଭ ଗଢୁଅଛି ।

ବିଶେଷଣ

‘ଦୟାଳୁ ଲୋକ ସମସ୍ତଙ୍କର ଉପକାର କରେ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ଲୋକ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ, ‘ଦୟାଳୁ’ ଏହି ପଦଟି ଲୋକର ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ‘ସୁନ୍ଦର ପୁଷ୍ପ ଦେଖିଲେ ଆନନ୍ଦ ଜନ୍ମେ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ସୁନ୍ଦର’ ପଦଟି ପୁଷ୍ପର ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି-। ‘ପାଚିଲା ପଣସ ମିଠା ଲାଗେ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ପାଚିଲା’ ଏହି ପଦଟି ପଣସର ଅବସ୍ଥା ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି, ଏବଂ ‘ମିଠା’ ଏହି ପଦ ପଣସର ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି। ‘ସେହି ଅନ୍ଧ ଲୋକକୁ ଭିକ୍ଷା ଦିଅ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ଅନ୍ଧ, ଏହି ପଦ ଲୋକର ଅବସ୍ଥା ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି । ‘ସାତ ଦିନରେ ସପ୍ତାହ ହୁଏ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘‘ସାତ’’ ଏହି ପଦ ଦିନର ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି । ‘‘ମାଣେ ବିଲରେ ଧାନ ରୁଆ ହୋଇଅଛି’’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ମାଣେ’ ଏହି ପଦଟି ବିଲର ପରିମାଣ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି ।

ଉଲ୍ଲିଖିତ ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ଦୟାଳୁ, ସୁନ୍ଦର, ପାଚିଲା, ମିଠା, ଅନ୍ଧ, ସାତ, ମାଣେ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷଣ ପଦ ।

‘ଶ୍ୟାମ ଶୀଘ୍ର ଆସୁଅଛି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଶୀଘ୍ର’ ଏହି ପଦ ‘ଆସିବା’ କାର୍ଯ୍ୟର ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି । ଏଠାରେ ’ଶୀଘ୍ର’ ବିଶେଷଣ ପଦ। । ‘ହାତୀ ଧୀରେ ଝୁଲୁଅଛି’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଧୀରେ’ ଏହି ପଦ ‘ଝୁଲିବା’ କାର୍ଯ୍ୟର ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି । ଏଠାରେ ‘ଧୀରେ’ ବିଶେଷଣ ପଦ । ‘ଗୁଡ଼ ଅତିଶୟ ମଧୁର ଅଟେ’, - ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ମଧୁର’ ଏହି ପଦ ଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ ପାଉଅଛି, ‘ଅତିଶୟ’ ଏହି ପଦ ତାହାର ପରିମାଣ ଜଣାଉଅଛି । ଏଠାରେ ‘ଅତିଶୟ’ ବିଶେଷଣ ପଦ ।

ଯେଉଁ ପଦ ଗୁଣ, ଅବସ୍ଥା, ସଂଖ୍ୟା ବା ପରିମାଣ ବୁଝାଏ; ତାହାକୁ ବିଶେଷଣ ପଦ କହନ୍ତି-।

(୧) ଦୟାଳୁ ଲୋକ ସମସ୍ତଙ୍କର ଉପକାର କରେ ।

(୨) ବୁଢା ଲୋକେ ଅଳ୍ପ ଖାଆନ୍ତି ।

(୩) ବାପା ମୋତେ ତିନି ଟଙ୍କା ଦେଇ ଅଛନ୍ତି ।

(୪) ପଣେ ଆମ୍ବରୁ ଅଧେ ପାଚିଲା ।

ଏଠାରେ ଦୟାଳୁ ‘ଲୋକ’ର ବିଶେଷଣ, ବୁଢା ‘ଲୋକେ’ର ବିଶେଷଣ, ତିନି ‘ଟଙ୍କା’ର ବିଶେଷଣ, ପଣେ, ‘ଆମ୍ବରୁ’ ଏହି ବିଶେଷ୍ୟର ବିଶେଷଣ ।

ହାତୀ ଧୀରେ ଝୁଲୁଅଛି । ଦୀପ ମିଞ୍ଜି ମିଞ୍ଜି ଜଳୁଅଛି ।

ଏଠାରେ ‘ଧୀରେ’ ପଦଟି ଝୁଲୁଅଛି କ୍ରିୟାର ଓ ‘ମିଞ୍ଜି ମିଞ୍ଜି’ ଜଳୁଅଛି କ୍ରିୟାର ବିଶେଷଣ ।

‘ଗୁଡ଼ ଅତିଶୟ ମଧୁର ଅଟେ’ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଅତିଶୟ’ ପଦ ‘ମଧୁର’ ଏହି ବିଶେଷଣର ବିଶେଷଣ ଅଟେ । ‘ପୁରୁଷ ଠାରୁ ସ୍ତ୍ରୀ ଅଧିକ ସୁନ୍ଦର ଅଟେ’ – ଏଠାରେ ‘ଅଧିକ’ ଏହି ପଦ ‘ସୁନ୍ଦର’ ଏହି ବିଶେଷଣର ବିଶେଷଣ ଅଟେ ।

ବିଶେଷଣ ତିନି ପ୍ରକାର – ବିଶେଷ୍ୟର ବିଶେଷଣ, କ୍ରିୟାବିଶେଷଣ, ବିଶେଷଣର ବିଶେଷଣ ।

ଯେଉଁ ବିଶେଷଣ ବିଶେଷ୍ୟର ଗୁଣ, ଅବସ୍ଥା, ସଂଖ୍ୟା, ପରିମାଣ ପ୍ରଭୃତି ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷ୍ୟର ବିଶେଷଣ କହନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ବିଶେଷଣ କୌଣସି କ୍ରିୟା ବା କାର୍ଯ୍ୟର ଗୁଣ, ଅବସ୍ଥା ବା ପରିମାଣ ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାହାକୁ କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ କହନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ବିଶେଷଣ, ଅନ୍ୟ ବିଶେଷଣ ଦ୍ୱାରା ସୂଚିତ ଗୁଣ ପ୍ରଭୃତିର ପରିମାଣ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷଣର ବଶେଷଣ କହନ୍ତି ।

ଅନୁଶୀଳନୀ – ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବିଶେଷଣ ଥିଲେ ଚିହ୍ନାଇ ଦଅ ଏବଂ ତାହା କି ପ୍ରକାର ବିଶେଷଣ କହ ।-

(୧) ଅନ୍ଧ ଲୋକକୁ ଦିଶେ ନାହିଁ ।

(୨) ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା ଖଣ୍ଡିଏ ନେଳିଆ ଶାଢୀ ପିନ୍ଧିବ ।

(୩) ଧୋବ କଇଁ ଅପେକ୍ଷା ରଙ୍ଗ କଇଁ ଅଳ୍ପ ମିଳେ ।

(୪) ସେରେ ସୋରିଷରେ ମାଣେ ବିଲ ବୁଣା ଯାଇପାରେ ।

ଅବ୍ୟୟ

ବିଶେଷ୍ୟ, ସର୍ବନାମ, କ୍ରିୟା ଓ ବିଶେଷଣକୁ ଛାଡ଼ି ଆଉ ଯେତେ ପଦ ଅଛି ସେ ଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ।

ଓ, ଏବଂ, ପୁଣି, ଆଉ, ଆହୁରି – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ସଂଯୋଜକ ଅବ୍ୟୟ ।

କିନ୍ତୁ, ମାତ୍ର, ନଚେତ୍ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ବିଯୋଜକ ଅବ୍ୟୟ ।

ଆହା, ଓହୋ, ଓଃ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ବିସ୍ମୟାଦି ସୂଚକ ଅବ୍ୟୟ ।

କୁ, ଦ୍ୱାରା, ଠାରୁ, ର, ରେ ପ୍ରଭୃତି ବିଭକ୍ତି ସ୍ୱରୂପକ ଅବ୍ୟୟ ।

କି, କଅଣ, ତ, ଟିକି, ଟି – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଶ୍ନ ସୂଚକ ଅବ୍ୟୟ ।

ହଁ, ସିନା ଣି, ଅବଶ୍ୟ – ଏ ଗୁଡ଼ିକ ନିଶ୍ଚୟ ବୋଧକ ଅବ୍ୟୟ ।

ଉପସର୍ଗ

ଅକାରାନ୍ତ (୪) – ପ୍ର, ଅପ, ଉପ, ଅବ ।

ଆକାରାନ୍ତ (୨) – ଆ, ପରା ।

ଇକାରାନ୍ତ (୮) – ଅତି, ପ୍ରତି, ଅଧ୍ୱ, ନି, ଅପି, ଅଭି, ପରି, ବି ।

ଉକାରାନ୍ତ (୨) – ଅନୁ, ସୁ ।

ହଳନ୍ତ (୪) – ଉତ୍, ସମ୍, ନିର୍, ଦୂର୍ ।

ଏହି କୋଡ଼ିଏଟି ଅବ୍ୟୟ ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ବସିଲେ ଏହାକୁ ଉପସର୍ଗ କହନ୍ତି ।

ଏହା ଛଡ଼ା ଆହୁରି ଅନେକ ପ୍ରକାର ଅବ୍ୟୟ ଅଛି ।

ପଦାନ୍ୱୟ

ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପଦ ଗୁଡ଼ିକର ପରିଚୟ ଓ ପରସ୍ପର ସମ୍ୱନ୍ଧକୁ ପଦାନ୍ୱୟ କହନ୍ତି ।

ଦୁଇଟିରୁ ଊଣା ପଦରେ ବାକ୍ୟ ହୋଇ ନ ପାରେ । ଏହି ଦୁଇଟିରୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ କର୍ତ୍ତା, ଅପରଟିର ନାମ କ୍ରିୟା । ଦୁର୍ଗା ଶୋଇଅଛି – ଏଠରେ ‘ଦୁର୍ଗା’ କର୍ତ୍ତା, ‘ଶୋଇଅଛି’ କ୍ରିୟା । ମେଘ ବର୍ଷିଲା – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ମେଘ ‘କର୍ତ୍ତା’ ‘ବର୍ଷିଲା’ କ୍ରିୟା । ଖାଅ – ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ତୁମ୍ଭେ’ ଏହି କର୍ତ୍ତୃପଦ ଊହ୍ୟ ଅଛି । ‘ଖାଅ’ କ୍ରିୟାପଦ ।

ବାକ୍ୟର ପ୍ରଧାନ ଅଂଶ କ୍ରିୟା । କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ କର୍ତ୍ତା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାରକର ଏବଂ କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣର ଅନ୍ୱୟ ଥାଏ । କର୍ତ୍ତା ସହିତ ତାହା ବିଶେଷଣର ଏବଂ ସମ୍ୱନ୍ଧ ପଦର ଅନ୍ୱୟ ଥାଏ ।

‘ରାଜାଙ୍କର ପାଟଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ାଶାଳରୁ ଦଶହରା ପଡ଼ିଆକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଯାଉଅଛି’ ଏହି ବାକ୍ୟରେ ‘ଘୋଡ଼ା’ ଏବଂ ‘ଯାଉଅଛି’ ଏହି ଦୁଇଟି ପ୍ରଧାନ ଅଂଶ । ‘ଘୋଡ଼ା’ କର୍ତ୍ତା, ‘ଯାଉଅଛି’ ‘କ୍ରିୟା’ । ‘ଘୋଡ଼ା’ ଏହି କର୍ତ୍ତୃପଦ ସହିତ, ବିଶେଷଣ ‘ପାଟ’ ଏବଂ ସମ୍ୱନ୍ଧ ପଦ ‘ରାଜାଙ୍କର’ ଏହି ଦୁଇ ପଦର ଅନ୍ୱୟ ଅଛି । ‘ଯାଉଅଛି’ କ୍ରିୟା ପଦ ସହିତ କର୍ତ୍ତାକାରକ ‘ଘୋଡ଼ା’ ଅପାଦାନ କାରକ ‘ଘୋଡ଼ାଶାଳରୁ’ କର୍ମ କାରକ ଦଶହରା ‘ପଡ଼ିଆକୁ’ ଏବଂ କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ‘ଧୀରେ ଧୀରେ’ ଏହି ପଦ ଗୁଡ଼ିକର ଅନ୍ୱୟ ଅଛି ।

ସନ୍ଧି

ଦୁଇ ବର୍ଣ୍ଣ ପରସ୍ପର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହେଲେ ମିଳିତ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ମିଳନକୁ ସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।

ସ୍ୱର ସନ୍ଧି

ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣରେ ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ, ତାହାକୁ ସ୍ୱରସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।

କୁଶ ଅଙ୍କୁର – ଏଠାରେ ‘କୁଶ’ ଏହାର ‘ଶ’ ଶେଷରେ୍ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ‘ଅ’ ଅଛି, ‘ଅଙ୍କୁର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ‘ଅ’ ଅଛି, ଏହି ଦୁଇ ଅ ମିଳି ଆ ହେଲା, ସେହି ଆ ‘ଶ୍’ ରେ ମିଶିଲା । କୁଶ + ଅଙ୍କୁର = କୁଶାଙ୍କୁର । ସେହିପରି ଶଶ + ଅଙ୍କ = ଶଶାଙ୍କ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଅ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଆ ହୁଏ । ଆ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ । (ଅ + ଅ = ଆ)

ହିମ ଆଳୟ – ଏଠାରେ ‘ହିମ’ ଏହାର ‘ମ’ ଶେଷରେ ଅ ଅଛି’ ‘ଆଳୟ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଆ ଅଛି, ଏହି ଅ ଓ ଆ ମିଳି ଆ ହେଲା, ଆ ‘ମ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ହିମ + ଆଳୟ= ହିମାଳୟ । ସେହିପରି କୁଶ + ଆସନ = କୁଶାସନ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଆ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଆ ହୁଏ । ଆ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ । (ଅ +ଅ = ଆ)

ଯଥା ଅର୍ଥ – ଏଠାରେ ‘ଯଥା’ ଏହାର ‘ଥା’ ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଅର୍ଥ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଅ ଅଛି, ଏହି ଆ ଓ ଅ ମିଳି ଆ ହେଲା, ଆ ‘ଥ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଯଥା + ଅର୍ଥ = ଯଥାର୍ଥ । ସେହିପରି ମହା + ଅର୍ଣ୍ଣବ = ମହାର୍ଣ୍ଣବ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଅ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଆ ହୁଏ । ଆ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଅ = ଅ) ।

ବିଦ୍ୟାଳୟ – ଏଠାରେ ‘ବିଦ୍ୟା’ ଏହାର ‘ଦ୍ୟା’ ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଆଳୟ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଆ ଅଛି; ଆ ଓ ଆ ମିଳି ଆ ହେଲା, ଆ ‘ଦ୍ୟ’ ରେ ମିଶିଲା । ବିଦ୍ୟା + ଆଳୟ = ବିଦ୍ୟାଳୟ । ସେହିପରି ମହା + ଆଶୟ = ମହାଶୟ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଆ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଆ ହୁଏ । ଆ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଅ = ଆ)-।

ମୁନି ଇନ୍ଦ୍ର – ଏଠାରେ ‘ମୁନି’ ଏହାର ଶେଷରେ ଇ ଅଛି । ‘ଇନ୍ଦ୍ର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଇ ଅଛି; ଇ ଓ ଇ ମିଳି ଈ ହେଲା, ଈ ‘ନ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମୁନି + ଇନ୍ଦ୍ର = ମୁନୀନ୍ଦ୍ର । ପ୍ରତି + ଇତି = ପ୍ରତୀତି ।

ଇ ଉତ୍ତାରୁ ଇ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଈ ହୁଏ । ଈ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଇ + ଇ = ଈ ) ।

ପରି ଈକ୍ଷା – ଏଠାରେ ‘ପରି’ ଏହାର ଶେଷରେ ଇ ଅଛି, ‘ଈକ୍ଷା’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଈ ଅଛି; ଇ ଓ ଈ ମିଳି ଈ ହେଲା । ଈ ‘ର’ ରେ ମିଶିଲା । ପରି + ଈକ୍ଷା = ପରୀକ୍ଷା; କ୍ଷିତ + ଈଶ = କ୍ଷିତୀଶ ।

ଇ ଉତ୍ତାରୁ ଈ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଈ ହୁଏ । ଈ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ । (ଇ + ଈ = ଈ )

ମହୀଇନ୍ଦ୍ର – ଏଠାରେ ‘ମହୀ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଈ ଅଛି, ‘ଇନ୍ଦ୍ର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଇ ଅଛି, ଈ ଓ ଇ ମିଳି ଈ ହେଲା । ଈ ‘ହ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମହୀ + ଇନ୍ଦ୍ର = ମହୀନ୍ଦ୍ର । ଗୋପୀ + ଇନ୍ଦ୍ର-= ଗୋପୀନ୍ଦ୍ର ।

ଈ ଉତ୍ତାରୁ ଇ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଈ ହୁଏ । ଈ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଈ +ଇ = ଈ ) ।

ପାର୍ବତୀ ଈଶ୍ୱର – ଏଠାରେ ‘ପାର୍ବତୀ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଈ ଅଛି, ‘ଈଶ୍ୱର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଈ ଅଛି, ଈ ଓ ଈ ମିଳି ଈ ହେଲା, ଈ ‘ତ୍ ରେ’ ମିଶିଲା । ପାର୍ବତୀ + ଈଶ୍ୱର = ପାର୍ବତୀଶ୍ୱର । ଲକ୍ଷ୍ମୀ + ଲିଶ = ଲକ୍ଷ୍ମୀଶ ।

ଈ ଉତ୍ତାରୁ ଈ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଈ ହୁଏ । ଈ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଈ + ଈ = ଈ) ।

କଟୁଉକ୍ତି – ଏଠାରେ ‘କଟୁ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଉ ଅଛି, ‘ଉକ୍ତି’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଉ ଅଛି । ଉ ଓ ଉ ମିଳି ଊ ହେଲା, ଊ ‘ଟ୍’ ରେ ମିଶିଲା । କଟୁ + ଉକ୍ତି = କଟୂକ୍ତି । ଗୁରୁ + ଉପଦେଶ = ଗୁରୂପଦେଶ-।

ଉ ଉତ୍ତାରୁ ଉ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଊ ହୁଏ । ଊ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଉ + ଉ = ଊ) ।

ସିନ୍ଧୁ ଉର୍ମି – ଏଠାରେ ‘ସିନ୍ଧୁ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଉ ଅଛି, ‘ଊର୍ମି’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଊ ଅଛି ଉ ଓ ଊ ମିଳି ଊ ହେଲା; ଊ ‘ନ୍ଧ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ସିନ୍ଧୁ + ଉର୍ମି = ସିନ୍ଧୂର୍ମି । ମୃଦୁ + ଉର୍ମିଳା = ମୃଦୂର୍ମିଳା ।

ଉ ଉତ୍ତାରୁ ଊ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଊ ହୁଏ । ଊ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଉ + ଊ = ଊ ) ।

ଭୂ ଉଦର – ଏଠାରେ ‘ଭୂ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଊ ଅଛି । ‘ଉଦର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଉ ଅଛି, ଊ ଓ ଉ ମିଳି ଊ ହେଲା । ଊ ‘ଭ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଭୂ + ଉଦର = ଭୂଦର । ବଧୁ + ଉତ୍ସବ = ବଧୁତ୍ସବ ।

ଊ ଉତ୍ତାରୁ ଉ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଊ ହୁଏ । ଊ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଊ + ଉ = ଊ ) ।

ଭୂଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ - ଏଠାରେ ‘ଭୂ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଊ ଅଛି, ‘ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଊ ଅଛି, ଊ ଓ ଊ ମିଳି ଊ ହେଲା, ଊ ‘ଭ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଭୂ + ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ = ଭୂର୍ଦ୍ଧ୍ୱ । ବଧୁ + ଊର୍ମିଳା = ବଧୂର୍ମିଳା ।

ଉ ଉତ୍ତାରୁ ଊ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଊ ହୁଏ । ଊ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଊ + ଊ = ଊ ) ।

ପିତୃଋଣ – ଏଠାରେ ‘ପିତୃ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଋ ଅଛି, ‘ଋଣ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଋ ଅଛି ଋ ଓ ୠ ମିଳି ଋ ହେଲା, ଋ ‘ତ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ପିତୃ + ଋଣ = ପିତୃଣ । ଭାତୃ + ଋଦ୍ଧି = ଭାତୃଦ୍ଧି ।

ଋ ଉତ୍ତାରୁ ଋ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଋ ହୁଏ । ଋ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଋ + ଋ = ଋ ) ।

ବାଳଇନ୍ଦୁ – ଏଠାରେ ‘ବାଳ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି । ’ଇନ୍ଦୁ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଇ ଅଛି, ଅ ଓ ଇ ମିଳି ଏ ହେଲା, ଏ ‘ଲ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ବାଳ + ଇନ୍ଦୁ = ବାଳେନ୍ଦୁ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଇ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଏ ହୁଏ । ଏ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ +ଇ = ଏ ) ।

ଗଣ ଈଶ – ଏଠାରେ ‘ଗଣ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି, ‘ଈଶ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଈ ଅଛି; ଅ ଓ ଈ ମିଳି ଏ ହେଲା; ଏ ‘ଣ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଗଣ + ଈଶ = ଗଣେଶ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଈ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଏ ହୁଏ । ଏ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ +ଈ = ଏ ) ।

ଯଥା ଇଷ୍ଟ – ଏଠାରେ ‘ଯଥା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଇଷ୍ଟ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଇ ଅଛି; ଆ ଓ ଇ ମିଳି ଏ ହେଲା; ଏ ‘ଥ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଯଥା + ଇଷ୍ଟ = ଯଥେଷ୍ଟ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଇ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଏ ହୁଏ । ଏ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଇ = ଏ ) ।

ମହାଈଶ୍ୱର – ଏଠାରେ ‘ମହା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଈଶ୍ୱର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଈ ଅଛି, ଆ ଓ ଈ ମିଳି ଏ ହେଲା । ଏ ‘ହ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମହା + ଈଶ୍ୱର = ମହେଶ୍ୱର ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଈ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଏ ହୁଏ । ଏ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଈ = ଏ ) ।

ଲମ୍ବ ଉଦର – ଏଠାରେ ‘ଲମ୍ବ’ ଏହାର ଶେଷବେ ଅ ଅଛି, ‘ଉଦର’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଉ ଅଛି; ଅ ଓ ଉ ମିଳି ଓ ହେଲା, ଓ ‘ମ୍ବ’ ରେ ମିଶିଲା । ଲମ୍ବ + ଉଦର = ଲମ୍ବୋଦର ।      

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଉ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଓ ହୁଏ । ଓ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ + ଉ = ଓ) ।

ସାଗର ଊର୍ମି – ଏଠାରେ ‘ସାଗର’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି, ଊର୍ମି’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଊ ଅଛି, ଅ ଓ ଊ ମିଳି ଓ ହେଲା, ଓ ‘ର୍’ ରେ ମିଶିଲା । ସାଗର + ଊର୍ମି = ସାରରୋମ୍ମି ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଊ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଓ ହୁଏ । ଓ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ + ଊ = ଓ ) ।

ଗଙ୍ଗା ଉଦକ – ଏଠାରେ ‘ଗଙ୍ଗା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଉଦକ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଉ ଅଛି, ଆ ଓ ଉ ମିଳି ଓ ହେଲା, ଓ ‘ଙ୍ଗ୍ ’ ରେ ମିଶିଲା । ଗଙ୍ଗା + ଉଦକ = ଗଙ୍ଗୋଦକ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଉ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଓ ହୁଏ । ଓ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ ( ଆ + ଉ = ଓ ) ।

ରମ୍ଭା ଊରୁ – ଏଠାରେ ‘ରମ୍ଭା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଊରୁ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଊ ଅଛି, ଆ ଓ ଊ ମିଳି ଓ ହେଲା, ଓ ‘ମ୍ଭ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ରମ୍ଭା + ଊରୁ = ରମ୍ଭୋରୁ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଊ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଓ ହୁଏ । ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଊ = ଓ ) ।

ଦେବଋଷି – ଏଠାରେ ‘ଦେବ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି, ‘ଋଷି’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଋ ଅଛି, ଅ ଓ ଋ ମିଳି ଅର୍ ହେଲା । ଅ ‘ବ୍’ ରେ ମିଶିଲା, ର୍ ‘ଷ’ ସଙ୍ଗରେ ମିଶି ତାହା ଉପରେ ରେଫ୍ ହେଲା । ଦେବ + ଋଷି = ଦେବର୍ଷି ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଋ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଅର୍ ହୁଏ । ଅପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ, ‘ର୍’ ପର ବର୍ଣ୍ଣରେ ରେଫ୍ ହୋଇ ମିଶେ (ଅ + ଋ = ଅର୍ ) ।

ଜନ ଏକ – ଏଠାରେ ‘ଜନ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି, ‘ଏକ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଏ ଅଛି, ଅ ଓ ଏ ମିଳି ଐ ହେଲା, ଐ ‘ନ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଜନ + ଏକ = ଜନୈକ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଏ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଐ ହୁଏ । ଐ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ + ଏ = ଐ ) ।

ମତ ଐକ୍ୟ – ଏଠାରେ ମତ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି । ଐକ୍ୟ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଐ ଅଛି, ଅ ଓ ଐ ମିଳି ଐ ହେଲା । ଐ ‘ତ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମତ + ଐକ୍ୟ = ମତୈକ୍ୟ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଐ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଐ ହୁଏ । ଐ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ + ଐ = ଐ-)-।

ତଥା ଏବ – ଏଠାରେ ‘ତଥା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଏବ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଏ ଅଛି, ଆ ଓ ଏ ମିଳି ଐ ହେଲା, ଐ ‘ଥ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ତଥା + ଏବ = ତଥୈବ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଏ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଐ ହୁଏ । ଐ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଏ = ଐ) ।

ମହା ଐରାବତ – ଏଠାରେ ‘ମହା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଐରାବତ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଐ ଅଛି, ଆ ଓ ଐ ମିଳି ଐ ହେଲା । ଐ ‘ହ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମହା + ଐରାବତ = ମହୈରାବତ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଐ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଐ ହୁଏ । ଐ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଐ = ଐ-)-।

ଜଳ ଓଘ – ଏଠାରେ ‘ଜଳ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି, ‘ଓଘ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଓ ଅଛି, ଅ ଏବଂ ଓ ମିଳି ଔ ହେଲା । ଔ ‘ଳ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଜଳ +ଓଘ = ଜଳୌଘ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଓ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଔ ହୁଏ । ଔ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ + ଓ = ଔ) ।

ନବ ଔଷଧ – ଏଠାରେ ‘ନବ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଅ ଅଛି, ‘ଔଷଧ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଔ ଅଛି; ଅ ଓ ଔ ମିଳି ଔ ହେଲା । ଔ ‘ବ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ନବ + ଔଷଧ = ନବୌଷଧ ।

ଅ ଉତ୍ତାରୁ ଔ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଔ ହୁଏ । ଔ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଅ + ଔ = ଔ ) ।

ମହାଓଷଧି – ଏଠାରେ ‘ମହା’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଓଷଧି’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଓ ଅଛି, ଆ ଏବଂ ଓ ମିଳି ଔ ହେଲା । ଔ ‘ହ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମହା + ଓଷଧି = ମହୌଷଧି ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଓ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଔ ହୁଏ । ଔ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ ( ଆ + ଓ = ଔ-)-।

ମହା ଔଷଧ – ଏଠାରେ ‘ମହ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଆ ଅଛି, ‘ଔଷଧ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଔ ଅଛି । ଆ ଏବଂ ଔ ମିଳି ଔ ହେଲା । ଔ ‘ହ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ମହା + ଔଷଧ – ମହୌଷଧ ।

ଆ ଉତ୍ତାରୁ ଔ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଔ ହୁଏ । ଔ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ (ଆ + ଔ = ଔ-)-।

ଅତିଅଳ୍ପ– ଏଠାରେ ‘ଅତି’ ଏହାର ଶେଷରେ ଇ ଅଛି । ‘ଅଳ୍ପ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଇଈ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି ଇ ଠାରେ ଯ୍ ହେଲା, ଯ୍ ଓ ଅ ‘ତ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ଅତି + ଅଳ୍ପ = ଅତ୍ୟଳ୍ପ । ସେହିପରି ନଦୀ + ଅମ୍ବୁ = ନଦ୍ୟମ୍ବୁ । ଅତି + ଆଚାର = ଅତ୍ୟାଚାର । ଅଭି + ଉଦୟ = ଅଦ୍ଭ୍ୟୁଦୟ । ନି + ଊନ = ନ୍ୟୁନ । ପ୍ରତି + ଏକ = ପ୍ରତ୍ୟେକ । ଅତି + ଔଦାର୍ଯ୍ୟ = ଅତ୍ୟୌଦାର୍ଯ୍ୟ-।

ଇ କିମ୍ବା ଈ ଉତ୍ତାରୁ ଇ ଈ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ଇ ଈ ଠାରେ ଯ୍ ହୁଏ । ଯ୍ ଓ ତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ ।

ଅନୁଅୟ – ଏଠାରେ ‘ଅନୁ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଉ ଅଛି, ‘ଅୟ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ଉ ଋ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି । ଉ ଠାରେ ବ୍ ହେଲା । ବ୍ ଓ ଅ ‘ନ’ ରେ ମିଶିଲା । ଅନୁ + ଅୟ = ଅନ୍ୱୟ-। ସେହି ପରି ବହୁ + ଆଦର = ବହ୍ୱାଦର । ଅନୁ + ଇତ = ଅନ୍ୱିତ । ବଧୁ + ଆଗମନ = ବଧ୍ୱାଗମନ । ଅନୁ + ଏଷଣ = ଅନ୍ୱେଷଣ ।

ଉ କିମ୍ବା ଊ ଉତ୍ତାରୁ ଊ ଉ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ, ଉ ଊ ଠାରେ ବ୍ ହୁଏ । ବ୍ ଓ ତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ ।

ମାତୃ ଅନୁରୂପ – ଏଠାରେ ‘ମାତୃ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଋ ଅଛି, ‘ ଅନୁରୂପ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ୠ ଋ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି । ଋ ଠାରେ ର୍ ହେଲା, ର୍ ଓ ଅ ‘ତ୍’ ରେ ‘ ଫଳା ହୋଇ ମିଶିଲା । ମାତୃ + ଅନୁରୂପ = ମାତ୍ରନୁରୂପ । ସେହିପରି ପିତୃ + ଆଳୟ = ପିତ୍ରାଳୟ । ପିତୃ + ଉପଦେଶ – ପିତ୍ରୁପଦେଶ ।

ଋ ଉତ୍ତାରୁ ୠ ଋ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ଋ ଠାରେ ର୍ ହୁଏ । ର୍ ଓ ତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ ।

ନେ ଅନ – ଏଠାରେ ‘ନେ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଏ ଅଛି, ‘ଅନ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି ଏ ସ୍ଥାନରେ ଅୟ୍ ହେଲା । ଅୟ୍ ର ଅ ‘ନ’ ରେ ମିଶିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର (ଅନ ରଅ) ୟ୍ ରେ ମିଶିଲା । ନେ + ଅନ = ନୟନ । ଶେ + ଅନ = ଶୟନ । ବିଜେ + ଅ = ବିଜୟ ।

ଏ ଉତ୍ତାରୁ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ଏ ସ୍ଥାନରେ ଅୟ୍ ହୁଏ । ଅୟ୍ ର ଅ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ‘ୟ୍’ ରେ ମିଶେ । (ଏ + ଅ = ଅୟ ) ।

ନୈ ଅକ – ଏଠାରେ ‘ନୈ’ ଏହାର ଶେଷରେ ‘ଐ’ ଅଛି, ‘ଅକ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି, ‘ଐ’ ସ୍ଥାନରେ ଆୟ୍ ହେଲା । ଆୟ୍ ର ଆ ‘ନ୍’ ରେ ମିଶିଲା, ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର (ଅକ ର ଅ) ୟ୍ ରେ ମିଶିଲା । ନୈ + ଅକ – ନାୟକ । ବିନୈ + ଅକ = ବିନାୟକ

ଐ ଉତ୍ତାରୁ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ଐ ସ୍ଥାନରେ ଆୟ୍ ହୁଏ । ଆୟ୍ ର ଆ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ୟ୍ ରେ ମିଶେ (ଐ + ଅ = ଆୟ ) ।

ପୋ ଅନ – ଏ ଠାରେ ‘ପୋ’ ଏ ହାର ଶେଷରେ ଓ ଅଛି, ‘ଅନ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି, ‘ଓ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅବ୍’ ହେଲା, ଅବ୍ ର ଅ ‘ପ’ରେ ମିଶିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର (ଅନ ରଅ) ବ୍ ରେ ମିଶିଲା । ପୋ + ଅନ = ପବନ । ସେହିପରି ଭୋ + ଅନ = ଭବନ । ଗୋ + ଆଦି = ଗବାଦି ।

ଓ ଉତ୍ତାରୁ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ଓ ସ୍ଥାନରେ ଅବ୍ ହୁଏ । ଅବ୍ ରେ ଅ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ, ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ବ୍ ରେ ମିଶେ । (ଓ + ଅ = ଅବ)

ଭୌ ଉକ – ଏଠାରେ ‘ଭୌ’ ଏହାର ଶେଷରେ ଔ ଅଛି, ‘ଉକ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଉ ଅଛି, ଔ ସ୍ଥାନରେ ଆବ୍ ହେଲା । ଆବ୍ ର ଆ ‘ଭ୍’ ରେ ମିଶିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ‘ଉକ’ ର ଉବ୍ ରେ ମିଶିଲା । ଭୌ + ଉକ = ଭାବୁକ । ପୌ + ଅବ = ପାବକ । ନୌ +ଇକ = ନାବିକ-।

ଔ ଉତ୍ତାରୁ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ଔ ସ୍ଥାନରେ ଆବ୍ ହୁଏ । ଆବ୍ ର ଆ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମିଶେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱର ବ୍ ରେ ମିଶେ (ଔ + ଅ = ଆବ ) ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି

ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ଅଥବା ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନରେ ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ, ତାହାକୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।

ତ୍ ଉତ୍ତାରୁ ଚ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଚ୍ଚ ହୁଏ । ଉତ୍ + ଚାରଣ = ଉଚ୍ଚାରଣ । ସତ୍ + ଚରିତ୍ର = ସଚ୍ଚରିତ୍ର ।

ତ୍ ଉତ୍ତାରୁ ଛ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଚ୍ଛ ହୁଏ । ଉତ୍ + ଛେଦ = ଉଚ୍ଛେଦ । ସତ୍ + ଛାତ୍ର = ସଚ୍ଛାତ୍ର ।

ତ୍ ଉତ୍ତାରୁ ଜ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଜ୍ଜ ହୁଏ । ସତ୍ + ଜନ = ସଜ୍ଜନ । ଉତ୍ + ଜ୍ୱଳ = ଉଜ୍ୱଳ ।

ତ୍ ଉତ୍ତାରୁ ଡ଼ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଡ଼୍ ଡ଼୍ ହୁଏ । ଉତ୍ + ଡ଼ୀନ = ଉଡ୍ଡୀନ ।

ତ୍ ଉତ୍ତାରୁ ହ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଦ୍ଧ ହୁଏ । ତତ୍ + ହିତ = ତଦ୍ଧିତ ।

ତ୍ ଉତ୍ତାରୁ ଟ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଟ୍ଟ ହୁଏ । ଉତ୍ + ଟଙ୍କନ = ଉଟ୍ଟଙ୍କନ ।

ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଗର ତୃତୀୟା ବା ଚତୁର୍ଥୀ ବର୍ଣ୍ଣ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଳ, ବ ପରେ ଥିଲେ, ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣଠାରେ ସେହି ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ।

ଦିକ୍ ଅନ୍ତ – ଏଠାରେ ‘ଦିକ୍’ ଏହାର ଶେଷରେ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ କ୍ ଅଛି, ‘ଅନ୍ତ’ ଏହାର ପ୍ରଥମରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଅ ଅଛି, ‘କ୍’ ଠାରେ ସେହି ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ଗ୍ ହେଲା । ତା ଉତ୍ତାରୁ ଗ୍ ରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ମିଶିଲା । ଦିକ୍ + ଅନ୍ତ = ଦିଗନ୍ତ । ସେହିପରି ସତ୍ + ଗତି = ସଦ୍ଗତି । ସତ୍ + ଭାବ = ସଦ୍ଭାବ । ଉତ୍ + ଯାପନ = ଉଦ୍ୟାପନ । ବାକ୍ + ରୋଧ = ବାଗ୍ରୋଧ । ସତ୍ + ବଂଶ = ସଦ୍ ବଂଶ ।

‘ନ’ କିମ୍ବା ‘ମ’ ପରେ ଥିଲେ, ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣଠାରେ ସେହି ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ‘ଉତ୍’ ନତି – ଏଠାରେ ’ଉତ୍’ ଏହାର ଶେଷରେ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ ତ୍ ଅଛି, ‘ନତି’ ଏ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମରେ ନ ଅଛି, ତ୍ ଠାରେ ସେହି ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ନ ହେଲା । ଉତ୍ + ନତି = ଉନ୍ନତି । ଜଗତ୍ + ନାଥ = ଜଗନ୍ନାଥ । ତତ୍ +ମଧ୍ୟରୁ = ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ।

ଚ୍ କିମ୍ବା ଜ୍ ଉତ୍ତାରୁ ନ ଥିଲେ, ନ ଠାରେ ଓ ହୁଏ । ଯାଚ୍ + ନା = ଯାଚଓ୍ୱା । ଯଜ୍ + ନ = ଯଜ୍ଞ ।

ବିସର୍ଗ ଉତ୍ତାରୁ ଚ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଶ୍ଚ ହୁଏ । ଃ + ଚ = ଶ୍ଚ, ନିଃ +ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟ । ନିଃ + ଚଳ = ନିଶ୍ଚଳ ।

ବିସର୍ଗ ଉତ୍ତାରୁ ଚ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଶ୍ଚ ହୁଏ । ଃ + ଚ = ଶ୍ଚ, ନିଃ+ଚୟ= ନିଶ୍ଚୟ । ନିଃ+ଚଳ=ନିଶ୍ଚଳ ।

ବିସର୍ଗ ଉତ୍ତାରୁ ଟ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ଷ୍ଟ ହୁଏ । ଃ+ଟ=ଷ୍ଟ ଧନୁଃ+ ଟଙ୍କାର = ଧନୁଷ୍ଟଙ୍କାର ।

ବିସର୍ଗ ଉତ୍ତାରୁ ତ୍ ଥିଲେ ଉଭୟ ମିଳି ସ୍ତ ହୁଏ । ଃ + ତ = ସ୍ତ । ନିଃ + ତାର = ନିସ୍ତାର-।

ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ ବା ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଳ, ବ, ହ ପରେ ଥିଲେ ଅକାର ପର ସ୍ଥିତ ଚ୍ ଜାତ ବିସର୍ଗ ଠାରେ ର୍ ହୁଏ ।

ପୁନଃ + ଉକ୍ତି = ପୁନରୁକ୍ତି । ଅନ୍ତଃ + ଆତ୍ମା = ଅନ୍ତରାତ୍ମା ।

ପୁନଃ + ଜନ୍ମ = ପୁନର୍ଜନ୍ମ । ଅନ୍ତଃ + ଧାନ = ଅନ୍ତର୍ଧାନ । ଅନ୍ତଃ + ଯାମୀ = ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ।

ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ ବା ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଳ, ବ, ହ ପରେ ଥିଲେ, ଅ ଆ, ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଉତ୍ତାରୁ ସକଳ ବିସର୍ଗଠାରେ ର୍ ହୁଏ ।

ନିଃ + ଆକାର = ନିରାକାର । ନିଃ + ଉତ୍ତର = ନିରୁତ୍ତର । ବହିଃ + ଗତ = ବହିର୍ଗତ । ମୁହୁଃ + ମୁହୁ = ମୁହୁର୍ମୁହୁଃ । ଦୁଃ + ଯୋଗ = ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଗ । ଆଶୀଃ + ବାଦ = ଆଶୀର୍ବାଦ । ଦୁଃ + ନାମ = ଦୁର୍ନାମ । ନିଃ + ଲୋଭ = ନିର୍ଲୋଭ ।

ସମାସ

ଦୁଇ ବା ତହିଁରୁ ଅଧିକ ପଦ ମିଳି ଗୋଟିଏ ପଦ ହେଲେ ତାହାକୁ ସମାସ କହନ୍ତି ।

ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ସମାସ

ସୀତା ଓ ରାମ – ସୀତାରାମ । ଫୁଲ ଓ ଫଳ = ଫୁଲଫଳ । ଦିନ ଓ ରାତି = ଦିନରାତି । ବାଆ ଓ ପାଣୀ = ବାପାଣୀ । ବାଟ ଓ ଘାଟ = ବାଟଘାଟ । ପତ୍ର, ପୁଷ୍ପ ଓ ପଳ = ପିତ୍ରପୁଷ୍ପଫଳ । ଯେଉଁ ପଦ ଗୁଡ଼ିକରେ ଦ୍ୱନ୍ଦ ସମାସ ହୁଏ, ସେ ଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ।

କର୍ମଧାରୟ ସମାସ

ନୀଳ ଉତ୍ପଳ = ନୀଳୋତ୍ପଳ । ପୂର୍ଣ ଚନ୍ଦ୍ର = ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର । ବଡ଼ ଦେଉଳ = ବଡ଼ଦେଉଳ । ଲମ୍ବ ପଣତ = ଲମ୍ବ ପଣତ ।

ଯେଉଁ ଦୁଇପଦରେ ଏହି ସମାସ ହୁଏ, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମଟି ବିଶେଷଣ ଏବଂ ଶେଷଟି ବିଶେଷ୍ୟ ।

ବହୁ ବ୍ରୀହି ସମାସ

ଲମ୍ବ ଉଦର ଯାହାର ସେ ‘ଲମ୍ବୋଦର’ । ବୀଣା ପାଣିରେ ଯାହାର ସେ ‘ବୀଣାପାଣୀ’ । ଶଶ ଅଙ୍କରେ ଯାହାର ସେ ‘ଶଶାଙ୍କ‘ । ଲମ୍ବ ମୁହଁ ଯାହାର ସେ (ପୁରୁଷ) ‘ଲମ୍ବମୁହାଁ’ । ଲମ୍ବ ମୁହଁ ଯାହାର ସେ (ସ୍ତ୍ର) ‘ଲମ୍ବମୁହଁ’ ।

ବହୁବ୍ରୀହି, ତତ୍ପୁରୁଷ ତତ୍ପୁରୁଷ ସମାସ

ଦ୍ୱିତୀୟା ତତ୍ପୂରୁଷ

ହସ୍ତ ଗତ = ହସ୍ତଗତ । ଅଙ୍କକୁ ଆଗତ = ଅଙ୍କାଗତ । ବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ = ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ । ଶରଣକୁ ଆଗତ = ଶରଣାଗତ ।

ତୃତୀୟା ତତ୍ପୁରୁଷ

ହାତରେ ଲେଖା = ହାତଲେଖା । ମୂଷାଦ୍ୱାରା ଖିଆ = ମୂଷାଖିଆ । କୁକୁର ଦ୍ୱାରା ଛୁଆଁ = କୁକୁର ଛୁଆଁ । ଧନ ଦ୍ୱାରା ପୂର୍ଣ୍ଣ = ଧନପୂର୍ଣ୍ଣ । ବାତ ଦ୍ୱାରା ଆହତ = ବାତାହତ । ଶ୍ରୀ ଦ୍ୱାରା ଯୁକ୍ତ-= ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ । ମଦରେ ମତ୍ତ = ମଦମତ୍ତ ।

ଚତୁର୍ଥୀ ତତ୍ପୁରୁଷ

ବିପ୍ରଙ୍କୁ ଦତ୍ତ = ବିପ୍ରଦତ୍ତ । ରାଜାଙ୍କୁ ଦେୟ = ରାଜାଦେୟ ।

ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍ପୂରୁଷ

ସଂସାରରୁ ଛଡ଼ା = ସଂସାରଛଡ଼ା । କୃଷିରୁ ଜାତ = କୃଷିଜାତ । ହସ୍ତରୁ ଚ୍ୟୁତ = ହସ୍ତଚ୍ୟୂତ । ଯୂଥରୁ ଭ୍ରଷ୍ଟ = ଯୂଥଭ୍ରଷ୍ଟ । ମନରୁ ଗଢା = ମନଗଢା ।

ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷ

ନଈର ପାଣି – ନଈପାଣୀ । ବାଡ଼ିର ବାଈଗଣ = ବାଡ଼ିବାଇଗଣ । ମୂଲିଆର ମୂଲ = ମୂଲିଆମୂଲ । ଆଖିର ପତା = ଆଖିପତା । ବାଘର ଛାଲ = ବାଘଛାଲ । ଗାଁର ମୁଣ୍ଡ = ଗାଁ ମୁଣ୍ଡ । କର୍ମର ଫଳ = କର୍ମଫଳ । ପର୍ବତର ଶୃଙ୍ଗ = ପର୍ବତଶୃଙ୍ଗ ।

ସପ୍ତମୀ ତତ୍ପୁରୁଷ

ନଈରେ ଗାଧୁଆ – ନଈଗାଧୁଆ । ପର୍ବତରେ ଭୋଜି = ପର୍ବତଭୋଜି । ଜଳରେ ମଗ୍ନ = ଜଳମଗ୍ନ । ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତମ = ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ।

ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସ

ବିଧ୍ୱ ଅନୁକ୍ରମେ = ଯଥାବିଧି । ଜାନୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ = ଆଜାନୁ ଦିନକୁ ଦିନ = ପ୍ରତିଦିନ । ଭିକ୍ଷାର ଅଭାବ = ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ । କୂଳର ସମୀପ = ଉପକୂଳ । ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସରେ ଯେଉଁ ପଦ ନିପ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ତା ଆଗରେ ଅବ୍ୟୟ ବସିଥାଏ ।